20 kerken doen mee met Open Monumentendag

Ontdek de verschillen en de overeenkomsten

Erfgoed & Architectuur is dit jaar het thema van Open Monumentendag. Op 13 en 14 september openen maar liefst 85 monumenten in Alkmaar hun deuren voor het publiek. En 22 daarvan zijn kerken. Met een heleboel verschillende bouwstijlen. Een mooie aanleiding om eens in de architectuur van kerken te duiken. Bouwhistoricus Jeroen van der Kuur neemt ons mee voor een rondje. Voer voor een ware kerkenontdekkingstocht in het Open Monumentendagweekend!

Iedereen kent wel kerkgebouwen in onze gemeente. Vaak staan ze op een prominente, centrale plek in de stad of het dorp. Andere kerken zijn wat meer verborgen, tussen andere bebouwing in een wat kleiner straatje. Of ze zijn zelfs helemaal niet als kerk herkenbaar. Hoe zien de verschillende kerken er van binnen uit en waarom zijn ze zo ingericht? Veel kerken zijn in de loop van de tijd al aangepast aan nieuwere modes en bouwstijlen. Maar meestal is het oorspronkelijke idee en ontwerp van de kerk nog goed te herkennen. Open Monumentendag is een mooie gelegenheid om dat te ontdekken. In dit artikel laat ik in hoofdlijnen de ontwikkeling van de verschillende bouwstijlen van kerken zien en vertel ik hoe je dat kunt ervaren in het interieur.

Gotiek en neo-gotiek: hoog en spits

De oudste kerken binnen de gemeente zijn gebouwd in de gotische bouwstijl. Die werd hier vanaf de late middeleeuwen toegepast, vooral in de kerkenbouw. Belangrijk is het verticale beeld, met nadruk op de hoogte. Bijvoorbeeld door het gebruik van spitsbogen en hoge ramen bij de raam- en deuropeningen. Vaak met houten gewelven. Want voor stenen gewelven was de ondergrond binnen de gemeente niet altijd stevig genoeg.

Gotische kerken

(Klik op de foto om het bijschrift te lezen)

In het interieur zorgen de hoge ramen met glas-in-lood voor veel licht. De centrale as van de kerk is belangrijk. In het koor, achter het koorhek, staat het altaar. Dit was het centrum van de Rooms-Katholieke dienst. Oorspronkelijk waren de interieurs zeer kleurrijk. De wanden, de kolommen en het plafond waren bont beschilderd. En de glas-in-lood ramen zorgden voor een gekleurde lichtinval. Ook waren er veel beelden en altaren in de kerk. Dit veranderde na de reformatie. Toen katholieken hun kerken moesten afstaan aan de hervormde protestanten. De kerken werden versoberd, zowel in kleur als in aankleding. Katholieken en andere protestante kerkstromingen mochten alleen nog hun godsdienst belijden als dat niet zichtbaar was voor de buitenwereld. En zo ontstonden er schuilkerken.

Tot in de zeventiende eeuw werd in Alkmaar voor de kerkenbouw voornamelijk gotisch gebouwd. Al zijn ook nog latere voorbeelden. Eind negentiende eeuw was er een heuse revival van gotische kerkenbouw. Vooral nadat de katholieken weer kerken mochten bouwen. Deze bouwstijl wordt de neo-gotiek genoemd. Kerken die in deze stijl zijn gebouwd, hebben vaak een zeer kleurrijk interieur. Net als vroeger de middeleeuwse gotische kerkinterieurs.

Bezoek deze gotische kerken op Open Monumentendag:

zaterdag

• Grote Kerk Alkmaar
• Kapelkerk

zondag

• Grote Kerk De Rijp
• Grote Kerk Schermerhorn
• Protestantse (dorps)kerk West-Graftdijk
• Voormalige protestantse kerk Stompetoren

Bezoek deze neo-gotische kerken op Open Monumentendag:

zaterdag

• Sint Josephkerk Door onvoorziene omstandigheden NIET GEOPEND op Open Monumentendag.
• Sint Laurentiuskerk, Verdronkenoord
• Sint Laurentiuskerk, Oudorp

(Tekst gaat verder onder de foto’s)

Neo-gotische kerken

(Klik op de foto om het bijschrift te lezen)

Classicisme en Neoclassicisme: rondom de preekstoel

In de loop van de zeventiende eeuw kwam er een nieuwe bouwstijl voor de kerken, het classicisme. Hier ligt de nadruk op eenvoud, verhoudingen, symmetrie en proportie. De klassieke architectuur staat model.

Op de gevels kwamen pilasters, kroonlijsten en frontons. Vaak hadden kerkramen een ronde boog. Het interieur is geschikt voor de protestantse eredienst die meer gericht is op ‘het woord’. De kerken kregen een plattegrond met een centrale opzet. Bijvoorbeeld een kruis of koepel, waarbij de preekstoel centraal in de kerk kan staan. Daar omheen zijn dan de stoelen of banken gegroepeerd. De plattegrond van de kerk is daardoor vaak vierkant of rond. Ook de joodse Beet David Synagoge in Alkmaar heeft een classicistische bouwstijl.

En net als de gotische bouwstijl, kwam ook de classicistische bouwstijl terug in de negentiende eeuw: het neoclassicisme.

De interieurs zijn meestal sober. De ramen hebben een ronde boog aan de bovenzijde en zijn meestal gevuld met blank glas. Vaak zijn de interieurs geheel betimmerd. Klassieke vormen zoals zuilen komen veel voor. Vanuit alle hoeken van de kerk kun je de preekstoel goed zien.

Bezoek deze classicistische kerken op Open Monumentendag

Classicistische kerken

zaterdag

• Remonstrantse Kerk
• Het Zwarte Kerkje Zuidschermer

zondag

• Dorpskerk Grootschermer

Neoclassicistische kerken

zaterdag

• Doopsgezinde kerk

zondag

• Alkmaarse Synagoge Beet David alleen met gratis ticket
• Voormalige doopsgezinde kerk Noordeinder Vermaning

(Tekst gaat verder onder de foto’s)

Classicistische kerken

(Klik op de foto om het bijschrift te lezen)

Neoclassicistische kerken

(Klik op de foto om het bijschrift te lezen)

Eclecticisme: van alles wat

In de negentiende eeuw lag veel nadruk op het opnieuw toepassen van historische stijlen. En de kenmerken van die stijlen werden soms ook door elkaar gebruikt. Dat verschijnsel noemen we het eclecticisme. Vaak werden prefab-elementen gebruikt die je gewoon uit een catalogus kon kiezen. Om het gewenste eindresultaat te krijgen, werd gekozen uit het beste van vroegere stijlen.

Bezoek deze eclectische kerken op Open Monumentendag

Zaterdag:

• De Terp Oudorp

Zondag

• Voormalige Lutherse Kerk / Groene Zwaan De Rijp

(Klik op de foto om het bijschrift te lezen. Tekst gaat verder onder de foto’s)

Twintigste eeuw: nieuwe vormen

Kerken in de gemeente Alkmaar die gebouwd zijn in de twintigste eeuw, hebben een paar verschillende bouwstijlen. Aan het begin van de eeuw ontstond een expressieve baksteenarchitectuur. Dat was in de jaren twintig en dertig. Hierbij lag de nadruk niet op de constructie en de plattegrond van de kerk. Het draaide meer om een plastisch vormgegeven buitenzijde. Een bekende stroming is de Amsterdamse School. Maar ook de typische dertigerjaren architectuur hoort bij deze bouwstijl. Met overstekende goten, kleurrijke glas-in-loodramen en erkers, geglazuurde tegeltjes en geometrische vormen.

Bezoek deze expressionistische kerken op Open Monumentendag

Zaterdag

• Logegebouw Alkmaarse Vrijmetselaars

Zondag

• Sint Michaelkerk Zuidschermer

(Klik op de foto om het bijschrift te lezen. Tekst gaat verder onder de foto’s)

Oud katholieke parochiekerk: traditionalistisch

Ook de Oud katholieke parochiekerk is in de twintigste eeuw gebouwd. Deze kerk heeft een traditionalistische bouwstijl. Dit was een reactie op de twintigste-eeuwse modernistische architectuur met staal, glas en strakke lijnen. Het traditionalisme grijpt terug naar baksteenbouw en hoge kappen. Andere bekende voorbeelden zijn het voormalige politiebureau en ‘t Hooge Huys in Alkmaar. Bezoek deze kerk op Open Monumentendag op de zaterdag.

(Klik op de foto om het bijschrift te lezen. Tekst gaat verder onder de foto’s)

Lukaskerk: organische bouwstijl

Ten slotte de Lukaskerk, langs het Noordhollandsch Kanaal. Deze kerk heeft een organische bouwstijl. Het is een stroming die begin twintigste eeuw opkwam. Als een zoektocht naar een ‘nieuwe’ stijl die moet passen bij de eigen tijd, zonder terug te grijpen naar het verleden. Vaak is er veel aandacht voor duurzaamheid en leefbaarheid. Antroposofische architectuur hoort bij deze stroming, net als de architectuur van Gaudi. De architectuur heeft geen echte gemeenschappelijke uiterlijke kenmerken. Het gaat om de werkwijze en de achterliggende principes en niet om een beeld dat vooraf wordt bepaald.
Bezoek de Lukaskerk op Open Monumentendag op de zaterdag. Bekijk of er nog een gratis ticket is.

Meer over Open Monumentendag

Meer over kerken in Alkmaar