Digitaliseren koorhek is nog een hele uitdaging
3D-model koorhek Grote Kerk Alkmaar te zien op Open Monumentendag
De Grote Kerk Alkmaar is het grootste monument van de gemeente. En op de zaterdag van Open Monumentendag het zenuwcentrum van dit jaarlijkse evenement. Duizenden mensen lopen die dag de kerk in en uit. En dus ook langs en door het koorhek. Het koorhek? Ja, zo heet dat mooie houten hek dat het hoogkoor scheidt van de rest van de kerk. Van dat koorhek maakte het Erfgoedteam een digitaal 3D-model. Als onderdeel van een project waarbij zoveel mogelijk erfgoed wordt gedigitaliseerd. Maar juist dat koorhek was nog een hele uitdaging. Je kunt het zien op Open Monumentendag.
Nu zijn stage is afgerond, is Ruben de Smidt als werkstudent druk bezig met het digitaliseren van Erfgoed in de gemeente Alkmaar. Op basis van foto’s worden 3D-modellen gemaakt. Een techniek die fotogrammetrie wordt genoemd. Inmiddels is er al een digitaal 3D-model van de Accijnstoren, het kerkje De Terp in Oudorp en een molen. En sinds kort dus ook van het koorhek in de Grote Kerk Alkmaar.
Scheiding tussen priester en kerkgangers
Om eerst iets meer te leren over het koorhek zelf, is Rosanne Duivestein aangeschoven. Rosanne’s onderzoeksstage voor de Reinwardt Academie is afgerond en ook Rosanne blijft actief voor het Erfgoedteam als werkstudent. Als aanvulling op het digitaliseren van het koorhek, verdiepte Rosanne zich in de betekenis van het koor en het koorhek. “Het koor was in de Rooms-Katholieke kerk de plek waar het hoogaltaar stond. Daar werd de mis gehouden. En het koorhek was er om het koor af te sluiten van het schip. In het schip van de kerk zaten de kerkgangers. En er moest een duidelijke scheiding zijn tussen het volk en de priesters. En nou is dit nog een hek waar je doorheen kunt kijken. Er waren ook kerken met een doksaal. Een dichte wand van hout of steen tussen het koor en de kerkgangers. Daar kon je dus niet doorheen kijken. Dan kon je alleen maar luisteren naar wat de priesters te vertellen hadden. Na de reformatie zijn er een heleboel koorhekken verdwenen. De Protestantse kerk wilde af van die scheiding tussen priesters en kerkgangers. Die zag zo’n hek als een belemmering.
Dit hek is trouwens niet meer helemaal origineel. Hij is verschillende keren gerestaureerd en aangepast. Zo zie je dat de bovenkant symmetrisch is maar de doorgang is dat niet. Dat was oorspronkelijk wel zo. Maar blijkbaar wilden ze die doorgang op een gegeven moment op een andere plek, dus toen is dat aangepast” (Lees meer over dit unieke koorhek onder dit artikel).
(Tekst gaat verder onder de foto’s)
Rosanne dook in de geschiedenis
van het koorhek.
Moeilijk te scannen
Het koorhek is weliswaar kleiner dan de meeste gebouwen. Maar het blijkt lastiger om het te scannen. “Dat komt doordat je er doorheen kijkt,” vertelt Ruben de Smidt. “En door de dunne spijlen en het fijne houtwerk. We moesten heel dichtbij komen voor de juiste foto’s. En een heleboel referentiepunten gebruiken. In totaal hebben we wel drieduizend foto’s moeten maken. Terwijl ik normaal gemiddeld 1500 foto’s nodig heb voor het scannen van panden aan de buitenkant. Het is vooral moeilijk om al die spijltjes goed te krijgen.
Al die duizenden foto’s worden dan bij elkaar gebracht met software. Wij gebruiken daar het programma Reality Capture voor. Die gaat dan algoritmisch bepalen waar de foto’s ongeveer zijn gemaakt. We hebben heel veel referentiepunten neergelegd rond het object om de software een beetje te helpen. Vervolgens gaat het programma een uur of vier alleen maar rekenen.
En dan komt de controlefase. Eigenlijk ben ik nog niet helemaal tevreden. Ik denk dat ik nog een keer terug ga voor extra foto’s.”
Het digitaliseren van erfgoed is handig om verschillende redenen. En niet van alleen monumenten maar ook van archeologische vondsten worden 3D-modellen gemaakt.
Ruben: “Uiteindelijk willen we natuurlijk alles digitaliseren. Maar we zijn nog maar aan het begin. Dit is eigenlijk nog een testfase. Ik zou bijvoorbeeld ook nog eens willen testen met een LiDAR. Dat is een laser scanner. Die kun je ook gebruiken voor dit doel. En ik ben benieuwd of het eindresultaat dan veel verschilt. Misschien komt er wel uit dat we ook zo’n laser scanner moeten aanschaffen.”
Interview: Judith Flapper
Meer over het unieke koorhek in Grote Kerk Alkmaar
(Door Rosanne Duivestein)
Het koor is in de Rooms-katholieke kerk de ruimte waar het hoogaltaar staat. Een ruimte die vroeger alleen bedoeld was voor de priesters, de koorheren en de misdienaren. De ‘gewone’ kerkgangers zaten in het andere deel van de kerk, het schip.
Om het koor, en daarmee het hoogaltaar, gescheiden te houden van het schip, kwamen er afscheidingen. De afscheiding in de Grote Kerk Alkmaar noemen we een koorhek.
Ook een doksaal was zo’n afscheiding tussen koor en schip. Met één belangrijk verschil. Een doksaal was meestal een massieve wand, gemaakt van hout of steen. Een wand dus waar je niet doorheen kon kijken. Zo kon de kerkbezoeker alleen de stem van de priester en de muziek van het orgel horen. Bij een koorhek was alleen de onderzijde afgesloten. Dan kon je dus door de spijlen van het open hekwerk daarboven, het hoogaltaar nog wel zien.
De term doksaal wordt trouwens wel verward met oksaal. En dat is dan weer het balkon voor het zangkoor of het orgel.
Na de Reformatie
In de westerse middeleeuwse Rooms-katholieke kerken was de scheiding tussen koor en schip nog erg gebruikelijk. Maar dat werd anders bij de opkomst van het protestantisme tijdens de Reformatie. Na de Reformatie lag de nadruk op de directe relatie tussen de gelovige en het geloof. Daarbij verminderde de prominente rol van de geestelijken. En het volledig afsluiten van een deel van de kerk werd gezien als een belemmering van de betrokkenheid bij de dienst. Als kerkganger kon je immers alleen meeluisteren en kon je niets of vrijwel niks zien.
Vanwege deze andere kijk op de geloofsbeleving, zijn in die tijd werden veel doksalen in Nederlandse kerken verwijderd, of alsnog omgebouwd tot open koorhek. Veel huidige koorhekken zijn dan ook gebouwd in de tijd van het protestantisme. Er zijn er nog maar weinig van voor de Reformatie. Koorhekken dus die oorspronkelijk als koorhek zijn gebouwd. Het koorhek in de Grote Kerk is één van deze unieke exemplaren. Hoewel dit hek ook niet meer helemaal de oorspronkelijke vorm heeft.
Verdwenen houtsnijwerk
Net zoals het vroegere hoogaltaar zal dit laatgotische koorhek destijds rijkelijk versierd zijn geweest. De panelen aan de onderzijde waren waarschijnlijk gedecoreerd met houtsnijwerk. Of de spijlen origineel ook van hout zijn geweest of dat ze misschien van koper waren, is onbekend. Sowieso zijn de zeventiende- eeuwse spijlen vervangen door hout, met als kleur een groenachtige brons imitatie. Deze houten spijlen gaan over in een gotisch maaswerk, het houten snijwerk in geometrische vormen.
Van symmetrisch naar asymmetrisch
Ook de kleine pinakels zijn in de negentiende eeuw vervangen. Dat zijn de spitse gotische siertorentjes op de bovenzijde van het koorhek. Aan de pinakels is ook de originele indeling te zien van het koorhek. Oorspronkelijk was het hek namelijk symmetrisch en in die vorm stonden de pinakels recht boven de spijlen van het hek.
De deuren van het koorhek zijn ook aangepast. Eerder was de indeling van het koorhek drie vakken met twee deuren, waarbij het middenvak tussen de twee deuren stond. Maar met de nieuwe indeling, na de Reformatie, werd het gemakkelijker om overledenen ook in het koor te begraven.
Door de verandering van deze indeling is het hek dus asymmetrisch geworden. En dat leverde ook een probleem op. Het hek was door de aanpassing flink verzwakt. Het dreigde zelfs te knakken als de deuren geopend zouden worden. Toen het de timmermannen niet lukte om dit probleem te verhelpen, heeft uiteindelijk een smid het verbouwde hek kunnen verstevigen.
Erfgoed Magazine Alkmaar 73 zomereditie
Meer over Ruben en Rosanne
Ruben de Smidt sluit stage af met cursus fotogrammetrie aan collega’s
Stagiaire Rosanne wil kennis over molens vergroten
