De ontwikkeling van het Alkmaarse landschap

Van prehistorie tot de vroege middeleeuwen

Het landschap rond Alkmaar zoals we dat nu zien is grotendeels door de mens gevormd in de afgelopen vijf eeuwen. Het land is ontgonnen voor landbouw of ingericht met waterlopen, wegen en gebouwen; meren zijn met dijken en molens droog gemaakt. Degelijke grote veranderingen zijn er niet alleen in de laatste eeuwen. Het landschap kent al duizenden jaren ingrijpende wijzigingen, vooral door de ligging in de kuststreek met de wisselende invloed van de zee. In de omgeving van Alkmaar wordt al vierduizend jaar door mensen gewoond. Archeologen onderzoeken de resten die zij in de bodem hebben nagelaten en schrijven aan de hand van de vondsten de geschiedenis van deze bewoners.

Stedelijke ontwikkeling

Alkmaar ontwikkelt zich van de tiende tot de dertiende eeuw tot een bescheiden handelsplaats, maar een flink deel van de bewoners blijft vooral nog boeren. Hoewel de bewoners al in 1254 stadsrechten krijgen, krijgt Alkmaar pas vanaf 1300 een echt stedelijk karakter. Handel en ambachten krijgen de overhand, terwijl de stad wordt versterkt met wallen, muren en poorten. Deze stadsontwikkeling is vooral bekend door archeologische ontdekkingen, zoals de aanleg van middeleeuwse stadsuitbreidingen, de bouw van stadswoningen van kooplui en ambachtslieden, vestingwerken, afvalresten en producten van allerlei ambachten, of goederen die van elders zijn ingevoerd.

Stad en platteland

Vanaf de prehistorie zijn de bewoners in eerste plaats boeren. Op de boerderijen wordt vanouds zoveel mogelijk zelf gemaakt, niet alleen het voedsel maar ook alle huisraad en kleding, zelfs de huizen. Pas in de loop van de Middeleeuwen ontstaan de gespecialiseerde ambachten. Met de opkomst van Alkmaar als handelscentrum wordt veel nijverheid hier geconcentreerd, maar daarnaast is er ook in de dorpen op bescheiden schaal nijverheid. Met de opkomst van de visserij vanuit de dorpen op het Schermereiland komt hier allerlei nijverheid tot ontwikkeling die met de visserij verband houdt. Door de scheepsbouw, hennepmolens, zeil- en touwmakerijen, traanovens voor walvistraan en dergelijke krijgen Graft en De Rijp een haast stedelijk aanzien.

Huizen en huisraad

In de loop van eeuwen worden de huizen sterk veranderd in indelingen en uiterlijk. Al duizenden jaren worden huizen gebouwd van hout, gevlochten takken, leem en riet. Met de invoer van natuursteen en vooral de opkomst van baksteen komen er nieuwe bouwtechnieken, maar ook andere woonvoorzieningen en huisraad. In de boerderijen blijft het gewoon om mensen en vee onder één dak te huisvesten. Maar bij andere delen van de bevolking bevatten de huizen niet alleen woonruimte maar ook werkplaatsen, winkels of opslagplaatsen voor uiteenlopende beroepen, Daarbij zijn er grote verschillen tussen arm en rijk, waarbij verschillende groepen een eigen wooncultuur hebben. De rijkere stedelingen bouwen grote bakstenen huizen en omgeven zich met verfijnde huisraad.

Religie

De Sint Laurenskerk is gesticht in de tiende eeuw, binnen een eeuw na het ontstaan van de nederzetting Alkmaar. Bij opgravingen in de Grote Kerk zijn van dit oudste (vermoedelijk houten) kerkje geen resten meer gevonden, maar wel funderingen van een tufstenen kerk. Deze is enkele malen vergroot, voordat het kerkgebouw rond 1500 werd vervangen door de gotische kerk die er nu staat. Archeologisch onderzoek is ook gedaan in de Kapelkerk en in vier van de vijf kloosters in of pal naast Alkmaar. In de late Middeleeuwen is het dagelijks leven doordrongen van het christelijk geloof, vanaf de 16de eeuw verdeeld over verschillende richtingen. Ook in het dagelijks huisraad komen geloofsuitingen veel voor, op versiering van servies, haardstenen of wandtegels, of in religieuze voorwerpen zoals wijwaterbakjes of beeldjes van heiligen.

Dagelijks voedsel en drinken

Tijdens archeologisch onderzoek worden vaak voedselresten gevonden en voorwerpen die te maken hebben met eten en drinken, zoals kookpotten, kommen, borden, kannen, bekers enzovoort. Deze vondsten dragen veel bij aan onze kennis van eet- en drinkgewoonten van vroeger. In oude kookboeken staan vaak vele recepten, maar deze waren vaak voor de meer gegoede stand. Tijdens archeologisch onderzoek worden de resten van alle inwoners gevonden van arm tot rijk. Zo kunnen we reconstrueren wat er gegeten werd en door wie. Denk bij de voedselresten aan botten, zaden en pitten maar ook aan resten van schaaldieren en eierschillen. Er zijn in de loop der eeuwen allerlei veranderingen in de consumptie van voedsel en drank, niet alleen in de samenstelling van het menu maar ook in de manier waarop ze werden bereid en aan tafel opgediend.