Bouwhistorisch onderzoek in voormalig pand Alkmaarsche Courant

Voordam 11-12 onder de loep genomen

Welke Alkmaarder kent niet het pand van de Alkmaarsche Courant aan de Voordam? In het dubbele pand waar jarenlang met enorme letters de naam van de krant op de gevel stond, worden op dit moment appartementen gebouwd. Tijdens bouwhistorisch onderzoek bleek onder meer dat de oorspronkelijke constructie van Voordam 12 nog aanwezig is in het pand. Onder een zwaar beschadigd negentiende-eeuws stucplafond kwam een eind zestiende-eeuwse houtskeletconstructie tevoorschijn. En tussen die constructie zijn nog resten gevonden van oorspronkelijke plafondschilderingen.

De voorbereidingen op de verbouwing vormden een mooi moment voor de bouwhistoricus en monumentenadviseurs van de gemeente om onderzoek te doen naar de constructie en het interieur van dit bekende Alkmaarse dubbelpand. Er zijn een paar interessante ontdekkingen gedaan. Maar eerst duiken we even de geschiedenis in om te kijken naar het gebruik van deze twee panden.

Zoals gezegd, gaat het hier om een dubbel pand op de Voordam. Deze gracht ontstond na grote stadsbrand in Alkmaar van 1328. De stad werd toen uitgebreid door aanplemping (ofwel het storten van materiaal in oppervlaktewater) buiten de oostelijke dijk. De panden op nummer 11 en 12 waren oorspronkelijk afzonderlijke panden, maar een groot deel van hun geschiedenis behoorden ze toe aan één eigenaar.

Familie Coster

De familie Coster heeft een grote stempel gedrukt op de twee panden. Zij waren al vroeg als boekverkoper en drukker werkzaam in Alkmaar en waren ook de uitgever van de Alkmaarsche Courant. De familienaam verwijst mogelijk naar de vijftiende-eeuwse Haarlemse uitvinder van de boekdrukkunst, Laurens Janszoon Coster. Maar ook anderen met de naam Coster in Alkmaar en Hoorn hielden zich bezig met de boekdrukkunst. Jan Coster werkte vanaf 1741 als boekdrukker en –verkoper in de stad. En eind 1786 neemt zoon Hendrik Janszoon Coster de drukkerij, boek- en papierwinkel over.

Hendrik koopt in 1792 het pand aan de Voordam 12 van Maria van Oostveen, die ook eigenaar is van nummer 11. Hendrik woont er met zijn vrouw en vijf kinderen. In 1815 neemt zijn zoon Hermanus, het pand over.  En in 1832 blijkt Hermanus Coster inmiddels eigenaar van zowel Voordam 11 als 12. Halverwege de negentiende eeuw gingen de eigendomsrechten van de Alkmaarsche Courant over op de firma Herms Coster en Zn. De krant was in 1799 opgericht door Adrianus Sterck en de familie Sterck, had een drukkerij aan de Achterdam. Tot halverwege de twintigste eeuw is de krant daar gedrukt, in de grote drukkerij achter de twee panden aan de Voordam.

(Tekst gaat verder onder de foto’s)

Oudste foto

Op de oudste foto van Alkmaar, van rond 1860 staat het pand aan de Voordam 11. Het is een groot en statig pand met twee verdiepingen en een timpaan als geveltop (dat is de driehoek onder de dakpunt). Deze neoclassicistische gevel is waarschijnlijk eind achttiende-eeuws. Al kan de winkelpui op de begane grond in opzet nog zeventiende-eeuws zijn. Op de gevel is een gevelsteen zichtbaar met de tekst ‘Boekdrukkerij’.

In 1863 wordt de klassieke gevel van Voordam 11 vervangen en krijgt het pand een rijke neo-gotische gevel met een sierlijke winkelpui, Er komen T-vensters op de verdieping en er komt een daklijst voor de nieuwe kap. In 1939 wordt de voorgevel alweer vervangen door een eenvoudiger gevel die meer in lijn is met de negentiende-eeuwse voorgevel van het buurpand, Voordam 12. De nieuwe winkelpui heeft een centrale deur en sierlijke ijzeren versieringen voor de bovenlichten. Ook het interieur wordt aangepakt, vooral in het achterhuis. Bij een latere verbouwing in 1974 zal de voordeur naar rechts worden verplaatst. Ook intern wordt er in het gebouw grondig verbouwd, waarbij het pand op alle verdiepingen met het buurpand wordt verbonden.

Klokgevel

Op de foto uit 1860 is Voordam 12 slechts gedeeltelijk zichtbaar. Het pand lijkt een klokgevel te hebben, met een vroeg negentiende-eeuws Empire raam op de begane grond. Op de verdieping zit een achttiende-eeuws schuifraam. In 1872 wordt het pand grootschalig verbouwd. Er wordt een verdieping toegevoegd en het pand krijgt een nieuwe kap. De negentiende-eeuwse voorgevel krijgt een fraaie deurpartij met dorische zuilen die een kroonlijst dragen. In de vestibule en de achterliggende gang komen een marmeren vloer en een stucplafond. Achter de gang van het pand wordt een trapvleugeltje gemaakt. En in de naastgelegen woonkamer komen suitedeuren en stucwerkplafonds. Aan de achtergevel is toen een houten open serre gemaakt.

(Tekst gaat verder onder de foto’s)

Het bouwhistorisch onderzoek

Uit het bouwhistorisch onderzoek blijkt allereerst dat de oorspronkelijke constructie van Voordam 12 nog aanwezig is. Onder een zwaar beschadigd negentiende-eeuws stucplafond kwam een eind zestiende-eeuwse houtskeletconstructie tevoorschijn. De vloerbalken van de verdieping zijn afwisselend hoog en laag.  De lage balken zijn in de muur opgelegd met houten consoles. De hoge balken zijn voorzien van sleutelstukken. De consoles en sleutelstukken zijn versierd met een kroonlijstprofiel met een ojief. Dat is een renaissance-ornamentiek (versiering) in de vorm van twee gespiegelde S’en, dat eind zestiende eeuw veel is toegepast in Alkmaar.
De oorspronkelijke constructie bestond verder uit houten muurstijlen die de hoge balken droegen. Voor de stijfheid van de constructie waren schuine korbelen tussen de muurstijlen en vloerbalken aangebracht. De muurstijlen en korbelen zijn helaas allemaal verwijderd.

Pakhuis

Veel balken zijn aan de onderzijde deels weggezaagd en weggehakt. Deze weinig subtiele aanpassingen zijn waarschijnlijk in de negentiende eeuw gedaan toen stucplafonds werd aangebracht. Op de balken zijn dikke brede vloerplanken aangebracht. Sommige zijn wel 4 cm dik en 50 cm breed. Gezien de dikte van de vloeren en de houtconstructie is het pand waarschijnlijk gebouwd als pakhuis of als winkelhuis met een pakzolder.

(Tekst gaat verder onder de foto’s)

Plafondschildering

Bijzonder is ook de vondst van fragmenten van een mogelijk oorspronkelijke plafondbeschildering aan de voorzijde van Voordam 12. Onder een waarschijnlijk vroeg negentiende-eeuwse groene verflaag zijn langs de balken geschilderde randen zichtbaar met heldere kleuren: rood, lichtblauw en donkerblauw, met een zwarte lijn ertussen. Helaas kon het middenvak, binnen het gekleurde kader, niet worden vrij gelegd. De gehele verflaag bladdert namelijk snel af. De heldere kleurstelling en de strakke vormgeving zijn bijzonder. In de zestiende eeuw zijn vooral geschilderde plafonds bekend met zwierige patronen en figuren. De plafondschildering blijft na de verbouwing behouden achter een nieuwe plafondafwerking.

De verdieping en de kap van Voordam 12 zijn gemaakt in 1872, toen de klokgevel werd vervangen. Het trappenhuis achter het pand is ook van deze tijd en heeft bijzonder leuke ronde houten vensters. De ronde ramen kunnen er helemaal uit genomen worden of schuin worden opengezet. Ook de trapstijlen zijn van deze tijd.

Helaas is het vrijwel het gehele negentiende-eeuwse interieur verdwenen bij de verbouwing in 1987.

(Tekst gaat verder onder de foto’s)

Verschillende fases

Ook op Voordam 11 is het oorspronkelijke interieur grotendeels verwijderd. Interessant is dat het huidige ruim 21 meter diepe pand in verschillende fases is ontstaan. Achter de gevel die in hoofdopzet van 1939 is, zit waarschijnlijk een eind achttiende-eeuws voorhuis. Dat bestaat uit een 7 meter diepe ruimte op de begane grond en een even diepe ruimte op de verdieping. Beide etages hebben vloerbalken met gelijke afmetingen (op de begane grond een groter formaat dan op de verdieping) en een ronde afronding: een zogeheten duivenjager. Waarschijnlijk is dit deel gelijktijdig gebouwd met de neoclassicistische voorgevel met timpaan.

Tegen dit voorhuis is een achterhuis gebouwd dat minder gaaf is. Op de begane grond zijn balken met verschillende formaten gebruikt. En in de loop van de eeuwen zijn flinke aanpassingen gedaan. Op de verdiepingen zijn de balken beter bewaard gebleven. De balken hebben geen decoratie en zijn opgelegd in de bakstenen zijmuren. Waarschijnlijk is de constructie van het achterhuis in de basis zeventiende-eeuws.

Zadelkap

Boven het voorhuis en het grootste deel van het achterhuis is een zadelkap aangebracht, met aan de voorzijde een schildvlak achter een daklijst. De kap komt waarschijnlijk uit 1863, terwijl het achterste spant bestaat uit hergebruikte oudere onderdelen.

Achter het achterhuis was oorspronkelijk mogelijk een binnenplaats, maar het kan ook zijn dat hier al vroeg een tweede achterhuis was. Bij verschillende twintigste-eeuwse verbouwingen is de structuur van het gebouw hier aangetast, vooral door het realiseren van verschillende trappen in 1939 en 1987.

(Tekst gaat verder onder de foto’s)

Glas-in-lood

Bijzonder is het glas-in-lood raam van twee verdiepingen hoog in de rechter zijmuur. Het is in 1939 aangebracht bij een grote verbouwing en het verbeeldt de ontwikkeling van de drukpers. Het raam was onderdeel van een samenhangend vooroorlogs interieur en voorgevel. Het raam is het enige interieurelement uit deze periode dat is bewaard en het blijft ook behouden in de nieuwe ontwikkeling.

Tegen de achtergevel van het tweede achterhuis is op de begane grond nog een deel van een waarschijnlijk vroeg zeventiende-eeuwse eiken verdiepingsvloerconstructie aanwezig. Het gaat om drie vloerbalken, met sporen van verwijderde korbelen op de middelste vloerbalk. Tegen de linker zijmuur is een raveling (een samenstel van balken) zichtbaar, waar voorheen de schouw was. Dit is het oudst overgebleven deel van Voordam 11. Opvallend is dat het pand in de zeventiende eeuw al zo diep was, namelijk ruim 21 meter.

(Tekst gaat verder onder de foto’s)

Stijlkamer

Op de verdieping van het tweede achterhuis was aan de achterzijde een negentiende of vroeg twintigste-eeuwse stijlkamer met een stucplafond. Dit plafond was helaas in zeer slechte staat en niet meer te restaureren. Het zal worden vernieuwd. Achter het stucplafond zijn nog zeventiende-eeuwse zoldervloerbalken aanwezig.

Mansarde kap

De zolder van het tweede achterhuis is voorzien van een mansarde kap. Deze kapvorm met een knik halverwege, werd vanaf halverwege de negentiende eeuw veel gebruikt. Om en om is de spant dik en dun gemaakt. Wellicht is de kap aangebracht bij de verbouwing in 1863, toen ook de neo-gotische gevel werd gerealiseerd.

Op dit moment zijn we het pand nader bouwhistorisch aan het onderzoeken. Zo worden de houten constructies en gemetselde zijmuren precies opgemeten en gedocumenteerd. De resterende interieuronderdelen en afwerkingen leggen we vast. Onze collega’s archeologen zijn inmiddels begonnen met archeologisch onderzoek in de tuin van Voordam 12, direct achter de woning.

Er is steeds nauw overleg met de eigenaar van het pand, de aannemer en de architect om te  kijken hoe de meest waardevolle elementen van het dubbelpand zoveel mogelijk intact kunnen blijven in de nieuwe woonbestemming. Op deze wijze blijft de geschiedenis van het Alkmaarse pand zoveel mogelijk behouden en kan het pand tegelijkertijd een mooie nieuwe functie krijgen die de geschiedenis nog verder zal verrijken.

Jeroen van der Kuur, bouwhistoricus team Erfgoed, gemeente Alkmaar

Terug naar het overzicht met artikelen van Erfgoed Magazine Alkmaar 67