Nachtspiegel
Vondst op vrijdag
27 juni 2025
Beschaving is een dun laagje vernis. Nog niet zo heel lang geleden hielden wij er gewoontes op na die je je tegenwoordig nauwelijks kunt voorstellen. Een treffend voorbeeld daarvan is de pispot die we vonden tijdens de opgraving aan de Boterstraat.
De pispot komt ongeveer uit het midden van de zestiende eeuw. Pispotten werden ’s nachts gebruikt om in te plassen. Dan hoefde je niet op blote voeten de koude en lange tocht te maken naar de plee die meestal buiten was. Pispotten werden vaak ‘nachtspiegel’ genoemd. Er wordt wel eens geopperd dat dit verwijst naar de nachtelijke bespiegelingen die tijdens het bezoek aan de pispot als vanzelf opkwamen.
Maar het kan ook veel minder cryptisch bedoeld zijn. Misschien werd simpelweg de spiegelende werking bedoeld van de stilstaande vloeistof die erin terecht kwam. Als je dan over de rand van je bed in de pispot keek, zou je jezelf kunnen zien in de weerspiegeling van…
‘Nachtspiegel’ als woordgrap. Het lijkt misschien ‘platte’ humor. Maar nog niet zo lang geleden gingen ze anders om met de dingen die wij nu misschien als banaal zouden zien. Ik denk aan een werk van een begenadigd schilder als Frans van Mieris de Oudere. Die deinsde er niet voor terug om een oude vrouw te schilderen, die haar nachtspiegel leegt uit het raam. Het is een heel realistisch ogend werkje. En Hendrik Bary maakte er een niet mis te verstaan versje bij.
(Tekst gaat verder onder de foto’s)
Hou gore Besjen hou hebt gij uw Eer verloren / Dat gij uw Vuylicheyt op Eerb’re hoofden stort? / Of tracht gij, door dien Drek, ons d’ogen uyt te boren; / Op dat uw’rimp’lend Vel niet meer gezien en word?
Boeiend vind ik de oude lap die aan een haak hangt, buiten het venster. Werd hiermee de pispot nog even afgedroogd, na het legen?
Wel een goede plek eigenlijk. Zo kan het stinkende vod buiten verder opdrogen. Het lijkt erop dat Van Mieris een situatie schetst die voor zijn tijdgenoten heel realistisch moet zijn geweest.
Prent en vers doen behoorlijk realistisch aan. Maar het is niet ondenkbaar dat er ook een tweede diepere laag achter zit. Dat niet het ‘Gore Besje’ terechtgewezen wordt. Maar juist de lelijkheid achter de roddel en achterklap die haar ten prooi valt. En daarmee houdt Van Mieris de kijker ook in figuurlijke zin een (nacht)spiegel voor…
Verder zien we op het veraarde veen een laagje overstromingsklei. Dat zijn fijne deeltjes grond die verplaatst zijn bij overstromingen.
Ook is er een laag ophogingsgrond, die is aangebracht voor de bouw van de nieuwbouwhuizen aan de Bongerd, in de jaren tachtig van de vorige eeuw. Veen is voor de wensen van deze tijd te gevoelig en te nat om op te bouwen. Dus dan wordt het bouwrijp gemaakt door er schoon zand op aan te brengen met zandauto’s of door het op te spuiten.
Vondst op vrijdag wordt samengesteld door Guus van den Berg, archeoloog team Erfgoed, gemeente Alkmaar.
Bekijk hier alle ‘Vondsten op vrijdag’
Pispotten
Pispot
