Triton aan het Zeglis

Vondst op vrijdag

7 november 2025

Deze keer neemt Guus ons mee in spannende zeeverhalen, aan de hand van een Delfts blauwe tegel met daarop de Griekse god Triton. Een dubbelgespierde ‘oer-meerman’ met drietand en kinkhoorn.

Ruim twintig jaar geleden werd een groot terrein opgegraven tussen de Schermerweg en het Jaagpad langs de noordkant van het Noordhollandsch Kanaal. Tegenwoordig herinnert vooral de straatnaam Zeglis nog aan het grote water dat ooit de oostrand van Alkmaar begrensde. Nog niet zo lang geleden was het water de belangrijkste mogelijkheid om mensen en handelswaar te vervoeren.
Schepen, bootjes en schuiten voeren af en aan via de Schermer en de veenrivier de Rekere. 
Op deze punt was het kruispunt tussen deze twee waters. En daarom waren de oevers langs het Zeglis bij uitstek geschikt voor vroeg-industriële activiteiten. Dat zie je terug op de kaart van Alkmaar uit 1597, gemaakt door de Alkmaarse uitvinder en cartograaf Cornelis Drebbel.

Houtzaagmolen en scheepswerven

Binnen het vergrootglas zien we de noordoever van het Zeglis. Centraal in beeld zien we de oudste door wind aangedreven houtzaagmolen. Een ontwerp van uitvinder Cornelis van Uitgeest en gebouwd in 1593. Dat was dus slechts vier jaar voordat Drebbel de molen vereeuwigde in zijn plattegrond! Boven de molen zie je de molenaarswoning. En op het erf links ernaast één van de vele scheepswerven en -sloperijen, die de stad rijk was. Resten hiervan zijn teruggevonden in 2004. Dat is uitgebreid te lezen in het boek Schaven aan Alkmaar deel 1, pagina 101-103.

(Klik op de foto voor het onderschrift. Tekst gaat verder onder de foto’s)

Tegel met oer-meerman

edereen kende in die tijd wel iemand die werkte in de scheepvaart. Hun belevenissen en avonturen werden doorverteld. En zo kwamen de verhalen in omloop over ontmoetingen met vreemde volken en zeewezens. Sommige verhalen werden verteld door ‘ooggetuigen’. Andere waren al oud en werden doorgegeven in woord, schrift en beeld. 

Een voorbeeld van die oude verhalen staat centraal op een tegel met versiering in ‘Delfts blauw’. De tegel werd gevonden tijdens het archeologisch onderzoek in 2004. Het gaat om de door de Oude Grieken vereerde god Triton, zoon van Poseidon en Amphitrite. Als nakomeling van watergebonden goden, kreeg ook Triton een rol binnen het domein der wereldzeeën. Van boven mens maar met het onderlijf van een vis, was hij daar ook wel het meest thuis. 

Uitgerust met drietand en kinkhoorn was deze dubbelgespierde ‘oer-meerman’ een soort koning van de zee. Hij had de macht om de rust te laten terugkeren na het geweld van stormen en tempeesten. En om die stormen tot bedaren te brengen, blies hij op zijn kinkhoorn.

Raadselachtig voorwerp

De drietand is goed herkenbaar op de tegel van de Schermerweg, maar wat Triton in zijn andere hand heeft is mij een raadsel. Het heeft wel iets weg van een rokende toorts of fakkel. Zoiets vinden we echter nergens terug in de beschrijvingen van Triton. Een vergelijkbare tegel uit de collectie van de Leidense Lakenhal bied wellicht uitkomst. Hier zien we ook een voorwerp in Tritons rechterhand. Het kan zijn dat het rookt, maar het ziet er anders uit dan dat van de Schermerweg. En dat geldt ook voor een tegel die ik vond op de website collectiegelderland.nl en die te zien is in het Nederlands Tegelmuseum.

Kon Triton hiermee misschien ook het wolkendek uiteendrijven? Ik hoop van wel. De voorspellingen voor aankomend weekend zijn in ieder geval goed. En misschien denk je straks nog wel even terug aan Triton, na alle regen van de afgelopen twee maanden.

Vondst op vrijdag wordt samengesteld door Guus van den Berg, archeoloog team Erfgoed, gemeente Alkmaar.

Bekijk hier alle ‘Vondsten op vrijdag’

Meer zeemeermannen

Twee weken geleden liet ik hier een wandtegel zien met een afbeelding van Triton. Ik ben deze week nog wat dieper in de tegelkast gedoken. En wat blijkt: er is meer van deze meerman gevonden aan de Schermerweg.

Liefdespaar

Door de jaren heen hebben we tijdens opgravingen veel tegels gevonden. Zowel hele als fragmenten van tegels. Veel afbeeldingen gaan over het dagelijkse leven. Soms zijn de afbeeldingen geïnspireerd op de flora- en fauna en soms zijn ze meer ornamentaal, met decoratieve versieringen. En ze zijn ook regelmatig religieus.