Vandaag uit de Wortelsteeg, een kattenbel…
Vondst op vrijdag
15 augustus 2025
Mijn wekelijkse zoektocht naar een pakkend onderwerp leidde voor vandaag naar een wel heel bijzondere vondst. Een kattenbandje met opsmuk, gevonden in 1991 in een beerput aan de Wortelsteeg.
De oudste aanwijzingen voor de kat als huisdier komen uit Egypte. Via contacten met Griekse handelaren kwam de kat naar Europa en veroverde al snel ons continent. Niet alleen is een kat fijn en warm, snorrend gezelschap. Katten zijn ook nog eens erg goed in het vangen van muizen en zelfs ratten. De rode loper naar een daverend succes leek dan ook al uitgerold. Totdat donkere wolken zich samenpakten voor de kat.
Duivelskunstenaars
Rond het einde van de middeleeuwen had de mensheid een nogal liederlijke levenswijze. Dat vond tenminste een aantal rechtlijnige theologen. Ook de adel en de geestelijkheid maakten zich daar schuldig aan. En dat was de rechtlijnigen een doorn in het oog. De menselijke zwakten en zondes waren groot. Maar die werden volgens hen dan ook uitgelokt door echte duivelskunstenaars, zoals heksen.
Dit thema inspireerde de Bossche schilder Hiëronymus Bosch. Hij beeldde het uit op het rechter binnenluik van zijn werk ‘De verzoeking van de Heilige Anthonius’. Bovenaan zie je een oude vrouw, een ‘heks’. Zij giet een (ongetwijfeld benevelende drank) in de mond van een aap. Onder de tafel staat een zwarte kat op het punt zich te goed te doen aan een gedode vis. Deze beelden lijken even gruwelijk als uit de lucht gegrepen. Binnen de symboliek van de middeleeuwer zijn ze echter verre van dat.
(Tekst gaat verder onder de foto’s)
Zwarte kat
De aap stond symbool voor de onvolmaakte mens na de zondeval. De heks paste goed in het toen alom bekende thema van de zondeval. Die zouden we te danken hebben aan Eva. Die nam een hap van een vrucht uit de boom der kennis van goed en kwaad en liet Adam ook een stukje proeven. Een heks kon zich naar believen vermommen als (zwarte) kat. Daarom zijn heksen in oude afbeeldingen meestal in het gezelschap van een zwarte kat.
De angsten die hier verbeeld worden, deden de reputatie van de (oude) vrouw geen goed. De vrouw die bekend stond als lichtzinnig wezen. En datzelfde gold voor de reputatie van de zwarte kat. Gelukkig werd hekserij in het begin nog verworpen als fabeltje. Maar niet veel later werd het thema toch serieus genomen, binnen de nieuwe Reformatorische wereldbeschouwing. De vervolging van ‘heksen’ nam vanaf dit moment grote vormen aan. En datzelfde gold voor katten.
Ongedierte
Voor een aantal eeuwen werd de kat dan ook veroordeeld tot een bijrol. Ze waren hooguit nuttig bij de bestrijding van ongedierte. Maar het bloed kruipt waar het niet gaan kan. In de vroege zeventiende eeuw won de kat weer aan populariteit. En dat gebeurde eerst in de ‘betere kringen’.
Zo werden in 1991, tijdens een opgraving aan de oostzijde van de Wortelsteeg, resten gevonden van een leren bandje. Het was fraai versierd met sterretjes en rinkelbelletjes van messing. Door de rinkelbelletjes is de associatie met een huiskat gauw gelegd. Het vermoedelijke kattenhalsbandje komt uit een beerput met een vulling uit de periode tussen circa 1600 en 1675. In deze periode waren hier vooral zeepzieders actief, van de familie Ras. Deze familie kwam in de loop van de zeventiende eeuw tot grote welstand. En het houden van een kat als gezelschapsdier past helemaal in dit plaatje.
Vondst op vrijdag wordt samengesteld door Guus van den Berg, archeoloog team Erfgoed, gemeente Alkmaar.
Bekijk hier alle ‘Vondsten op vrijdag’
Je kunt meer lezen over opgravingen in de Wortelsteeg in de publicatie ‘Geworteld in de bodem’ (dit is een pdf bestand).
Pelgrimsinsigne opgegraven in de Wortelsteeg in 1991
Een zeventiende-eeuwse roemer, gevonden in 1992 aan de Wortelsteeg
