Een lage energierekening voor je monument? Kan dus wél!

Gezin Van Latum knapt met veel liefde ouderlijke woning op

Wie kent niet het koepeltje aan de Geestersingel in Alkmaar? Ook wel bekend als Cantina Architectura.Waar Maria van Latum jarenlang vegetarische maaltijden serveerde voor gasten en waar Dichterskring Alkmaar bij elkaar kwam voor de maandelijkse poëziemiddagen. Hetwitte huis mét koepel werd te groot voor Maria en sinds drie jaar is het in eigendom van zoon en schoondochter Evert-Jan en Karlijn. Die wonen nu met hun drie tieners in dit bijzondere rijksmonument dat ze niet alleen prachtig restaureren. Maar waar, door een slim verduurzamingsplan, de energierekening nog lager uitpakt dan bij een gemiddelde tussenwoning…

Als we aanschuiven aan de tafel in de gezellige eetkeuken waar de kinderen bezig zijn met het maken van een ontbijtje, komt net de energierekening binnen. Nog geen vijf tientjes voor de maand januari. Het resultaat van een slim duurzaamheidsplan dat is uitgevoerd mét behoud van alle monumentale waarden.

Aan de keukentafel met uitzicht op de tuin vertellen Evert en Karlijn hun verhaal. Evert: “Mijn opa heette Evert, mijn vader heette Evert, en ik heet Evert-Jan. Maar sinds het overlijden van mijn vader in 1995 word ik al Evert genoemd en onze zoon heet Maarten-Evert.  Mijn moeder heeft vijftig jaar in dit huis gewoond en ik woonde hier vanaf mijn eerste jaar. Daarvoor was het huis van opa Evert, die hier sinds 1951 woonde.”

(Tekst gaat verder onder de foto’s)

Derde generatie

Karlijn: “Wij zijn dus de derde generatie Van Latum in dit huis. Evert en ik zijn nu 25 jaar samen en vanaf het begin dat ik hier over de vloer kwam, kwam de mogelijkheid al ter sprake dat Evert hier misschien later kon gaan wonen en dat de familie dat ook wel heel leuk zou lijken. Daar ben ik eigenlijk als vanzelf in meegegroeid. Evert en ik hebben jaren in Amsterdam gewoond maar de laatste jaren woonden we met het gezin in Heiloo.”

Evert: “Van het drukste punt in Amsterdam naar de rustigste plek in Heiloo om uiteindelijk hier terecht te komen.” Karlijn:“Perfect er tussenin, wat mij betreft. Oorspronkelijk kom ik uit Den Haag maar ik ben dol op Noord-Holland, ik voel me hier echt thuis. Die combinatie van zee, stad, duinen en heerlijke mogelijkheden om te fietsen, vind ik fijn. En Alkmaar heeft eigenlijk alles wat ik wil, ook op cultureel gebied.”

Het huis was op

Evert: “Een paar jaar geleden was het zover dat we de beslissing moesten nemen. Het huis was eigenlijk op en mijn moeder was er moe van. Alles was oud. Toen we nog in Amsterdam woonden, moest ik al regelmatig naar Alkmaar komen om iets op te lossen.
Gelukkig heb ik al toen ik jong was veel onderhoud aan het huis gedaan, samen met mijn vader, dus ik kende het huis op mijn duimpje, ook alle slechte delen. Hier heb ik leren klussen. En doordat ik hier zo vaak bezig was, heb ik er ook jaren kunnen nadenken over hoe je bepaalde dingen anders, beter kon aanpakken.”

“Toen we het huis eenmaal hadden, hebben we op advies van team Erfgoed van de gemeente bouwhistorisch onderzoek laten doen. Dat was een hele goeie start. Met elkaar hebben we de hele historie van het gebouw bekeken en toen werden de monumentale delen ook veel duidelijker. Het bevestigde eigenlijk een beetje wat ik al wist.”

(Tekst gaat verder onder de foto’s)

Leeggeroofd

“Ik wist bijvoorbeeld wat mijn opa in het verleden al had aangepast. Die kwam hier dus in 1951 nadat het huis in de Tweede Wereldoorlog leeg had gestaan. Het is in die tijd zwaar verwaarloosd. Het was niet alleen in een soort ruïnestaat toen mijn opa het kocht, maar het was ook leeggeroofd. Alle oude delen waren eruit gehaald. Deuren, schouwen, vloerdelen, hout, noem maar op. Mijn opa heeft toen een heleboel hersteld en is er in 1953 gaan wonen.

Opa was net als mijn vader architect, hij was een modernist. Tussen 1953 en 1963 heeft hij het huis nog een paar keer aangepast en daarna is het rijksmonument geworden. Dat ging dan met name om de vormgeving van de koepel. Dat is het oudste deel van het huis. De koepel heeft hier ruim honderd jaar alleen gestaan met een enorme tuin erbij. De Cabeljaustraat was toen nog water dus het was eigenlijk een soort schiereiland. Het witte huis is van 1887 en dat is dus in het midden van de vorige eeuw nog eens uitgebreid verbouwd. Toen is ook de steeg erbij getrokken.” (Zie ook ‘De Arendshof’ over de bouwgeschiedenis).

Nieuwe fase

Drie jaar geleden werd het monument opnieuw onderhanden genomen. Nu om er een fijn thuis van te maken voor Evert, Karlijn en de kinderen.

Evert: “Wij hebben het huis kleiner gemaakt. Om er weer een beetje een georganiseerde vorm van te maken, is de aanbouw bij de keuken afgebroken. JE-Architecten maakte een mooi ontwerp…”

Karlijn: “En we zijn zelf gaan demonteren. Wat dat betreft kwam het laatste coronajaar heel goed uit. Iedereen was in rep en roer maar wij konden hier heerlijk aan de slag.

Intussen dook Evert in de mogelijkheden om het pand te verduurzamen: “Ik ben milieuplanoloog en mede-eigenaar van Metavast dat energieplannen maakt. Het is dus mijn werk om duurzaamheidsplannen te maken voor gebouwen. En het was natuurlijk mijn eer te na om dat niet voor dit huis te doen. Dus ik heb samen met JE-Architecten, ook op basis van het bouwhistorisch onderzoek, een plan gemaakten gekeken welke technieken we zouden kunnen gebruiken.”

(Tekst gaat verder onder de foto’s)

Monumentale waarden

“Ik merkte dat er bij Monumentenzorg (team Erfgoed, red.) wel de angst leefde dat we alle monumentale waarden zouden vernietigen met onze duurzaamheidsplannen. Maar ik heb juist een hoog persoonlijk besef van dat monumentale deel. Je gaat natuurlijk in een monument wonen omdat je dat mooi vindt. Voor mij gaat dat ook verder dan het uiterlijk. Tijdens het renoveren maakten we als het ware een speurtocht door het huis. Je vindt allerlei oude aanwijzingen bij het demonteren. En je wilt dat toekomstige generaties diezelfde speurtocht nog kunnen doen. Het moet daarom een soort van spannend huis blijven dat daartoe uitnodigt.

Ontdekkingen

Een monument is net archeologie. Je gaat graven om iets te vinden. Anne, de monumentenadviseur, ging bijvoorbeeld meteen een stukje van de verf krabben in de koepel. Zo kon hij ons de oorspronkelijke kleur laten zien. En die ontdekkingen moet je kunnen blijven doen in een monument. Stel dat onze zoon of dochter hier later ooit woont en gaat verbouwen, waarbij ze dan weer iets terugvinden uit een bepaalde tijd. Dat wil je! Vandaar bijvoorbeeld ook die voorzetramen in de woonkamer. Sloop je die er later uit dan komt de situatie weer naar voren zoals die vroeger was. En we zitten dus nu te denken hoe we die kleur die Anne tevoorschijn toverde weer terug kunnen brengen in de koepel.”

Historisch materiaal

“Een monument kan alleen maar blijven bestaan als het gebruikt kan worden. Ook die fasering is interessant, vanaf de achttiende eeuw tot nu. En misschien is er over zeventig jaar weer iets anders aan toegevoegd. Wij hebben geprobeerd al het historische materiaal dat we aantroffen weer terug te laten komen in het huis. Van onherstelbare deuren haalden we bijvoorbeeld wel de panelen af om te gebruiken voor aftimmering.”

Karlijn: “Wat had je ook weer met de vloeren gedaan?”

Evert: “Die zijn gebruikt in de gootlijsten.
Punt is wel dat het tijd en energie kost om een huis op deze manier aan te pakken. En met de koepel moeten we nog beginnen! Dat is omdat we drie jaar moesten wachten op de uitslag van het geluidsonderzoek dat hier buiten werd gehouden door de milieudienst. Dit is een druk punt en daar waren al lange tijd klachten over, dus er kwam een geluidsonderzoek. De verwachting was dat de geluidsbelasting op de gevel hoog zou zijn en daar moesten we rekening mee houden met de isolatie van de koepel.  Die moet voldoende geluidswerend zijn.”

Karlijn: “Maar inmiddels hebben we de resultaten, dus we kunnen aan de slag. Dan kan ook die arend weer op de koepel. Die hopen we in de zomer terug te kunnen plaatsen.”

(Tekst gaat verder onder de foto’s)

Oorspronkelijke constructie

Evert: “Ik zou voor de koepel het liefst terug gaan naar de oorspronkelijke constructie van de ramen. Voorzetramen vind ik daar niet zo mooi. En er zit een schuifraam in dat ik graag weer terug zou willen maar dan met dubbel glas. We hopen dat we daar een nieuw type glas in kunnen laten zetten, en dat is vacuüm glas. Dat heeft een heel hoge isolatiewaarde. Anders is het daar veel te koud.

Over dat soort dingen kan ik altijd even sparren met Anne Pauptit (monumentenadviseur van het gemeentelijke team Erfgoed, red.). Als ik bel, dan komt ie langs. Hij denkt constructief mee en geeft zeer waardevolle adviezen. Zo heb ik tijdens de hele verbouwing steeds even contact met hem.”

Karlijn: “Alles duurt natuurlijk best lang, maar dat is niet erg. Je kan ook gewoon genieten van wat je wel hebt. Mensen willen tegenwoordig alles nu meteen. Je laat het maken zoals je het wilt en het is weer af. Voor zo’n monumentaal pand moet je de tijd willen nemen.”

Evert: “Soms moeten ideeën ook een beetje rijpen.”

Karlijn: “En als je niet van plan bent om over tien jaar weer weg te gaan, is dat geen probleem. We hebben bijvoorbeeld een half jaar geen douche gehad. Voor kinderen is het goed om te leren dat dat er ook bij hoort. Dat de weg naar iets moois soms hobbels heeft. En als jij er zelf geen probleem van maakt, gaan de kinderen wel mee.
En we hebben wel gewoon kerst gevierd in het koepeltje. Met een airco erin voor de verwarming en gezellige kerstversiering. Ik dacht, dan is het voor de buurt ook zichtbaar dat er weer wat gebeurt. Het is natuurlijk zo’n prominent ding voor Alkmaar.”

Evert: “Wat we inmiddels wel hebben gedaan, is alles eruit halen wat na de oorlog aan de koepel is toegevoegd. Het was van oorsprong een heel rauw gebouw. In de achttiende eeuw werd er een vuur in gemaakt voor de warmte maar verder was het een hele basic ruimte. Wij houden daar wel van. Het mag af en toe wel een beetje schuren.”

Welke maatregelen zijn genomen om energie te besparen?

“Laten we beginnen met twee ingrepen die in ieder monument zouden kunnen en die ongelooflijk veel energie schelen en daardoor ook veel geld opleveren.”

Isolatie kruipruimte (1)

“Allereerst de isolatie van de kruipruimte. Dit huis is gebouwd op zand. Er zijn geen palen en er is dus maar heel weinig kruipruimte. Die ruimte hebben we volledig geïsoleerd met grote blokken piepschuim van 22 cm dik en 4 meter lang. Toen de ruimte was opgevuld, kwam de vloer eroverheen met vloerverwarming. De vloer heeft dikke waterleidingen en is van 11 cm zandcement. Daarmee is het een enorme buffer voor warmte en koude. En daardoor kunnen we met een warmtepomp verwarmen.
Die blokken piepschuim zorgen voor een bijzonder goeie isolatie en stel dat je de vloer er ooit weer uit haalt, dan zijn ze gewoon herbruikbaar.”

Halveren warmwaterbehoefte (2)

“Vervolgens hebben we de warmwaterbehoefte met 50 % terug kunnen brengen door een douche-wtw- ofwel warmte terugwininstallatie van douchewater. Dan verwarm je het koude water dat naar je douche gaat met het wegstromende warme douchewater. Op die manier heb je een relatief kleine installatie nodig om je huis te verwarmen. Het is een systeem dat bijna niemand kent, maar heel belangrijk om de behoefte aan warm tapwater te verkleinen als je over wilt stappen naar een warmtepomp.”

Gevels na-geïsoleerd (3)

“Verder hebben we gevels na-geïsoleerd waardoor die nu een minimale isolatiewaarde hebben van Rc 4,0.  Dat is heel hoog voor een pand als dit, want een stenen muur heeft normaal een isolatiewaarde van 0,19. Als je bedenkt dat de isolatiewaarde van de muren bij nieuwbouw op 4,7 zit, dan is dit dus een heel goed resultaat.

Per situatie de beste oplossing (4)

We hebben steeds per situatie gekeken wat de beste oplossing is. Daardoor hebben we de gevels geïsoleerd met verschillende materialen. Een deel is aan de buitenkant ingepakt door met eps opnieuw te stuccen (eps is geëxpandeerd polystyreen, ook wel piepschuim of tempex genoemd, red.) Niemand ziet van buiten dat het nieuw is. Je hoort het alleen als je erop klopt. De voorgevel heeft een voorzetwand aan de binnenzijde en achter hebben we een deel gedaan met geïsoleerde wanden in de vorm van houtskeletbouw.”

“Het dak is geïsoleerd met ecologisch vlas volgens een damp open constructie. Dan gebruik je materiaal met vochtregulerende eigenschappen. Het dak heeft nu een isolatiewaarde van 6,5.

Slim verwarmen (5)

Het huis is noord-zuid georiënteerd. Dat betekent dus dat de zuidkant warmer is. Daarom passen we balansventilatie toe met warmteterugwinning. Dan zuigen we warme lucht aan de zuidkant af en die  blazen we dan voorverwarmd aan de noordkant weer naar binnen.

Voor het verwarmen hebben we het huis trouwens in zones verdeeld…”

Karlijn: “Dat betekent dat je niet automatisch het hele huis verwarmt.”

Evert: “Eigenlijk net als vroeger. Als het heel koud is, dan maken we ons leefgebied wat kleiner. We passen gebruik van het huis aan de tijd van het jaar.”

Karlijn: “In het deel waar we leven zoals de woonkeuken en de tv-ruimte, is het warm maar de rest van het huis is gewoon kouder. In de gang is het koud, we slapen koud en alleen in de badkamer is de temperatuur dan weer wat hoger.”

Zonnepanelen (6)

Evert: “En dan hebben we natuurlijk de zonnepanelen…”

Karlijn: “Nee, die zie je niet, die liggen op het platte dak.”

Evert: “Het zijn 22 panelen, in totaal 9000 kWh, en daarmee produceren we voldoende elektriciteit voor ons huis. En we hebben dus geen gas, we koken op inductie, dat zouden we echt iedereen aanraden.

Altijd maatwerk!

Nog wel even een kanttekening voor andere monumenteneigenaren die willen verduurzamen. Het is altijd maatwerk en maatwerk kost tijd. Toevallig is dit mijn vak, maar ik heb hier wel heel veel tijd in gestoken!”

Alles is hergebruik

Karlijn: “Nog een ander duurzaamheidsaspect aan dit huis: je komt hier niets nieuws tegen. Alles wat erin komt, is hergebruik.”

Evert: “Het dak van de veranda is een oude vloer van een paar huizen verderop…”

Karlijn: “De keuken is tweedehands, die heb ik gevonden op Marktplaats. En dat geldt voor bijna al onze meubels. Dat is echt een hobby van mij. Al moet ik er helemaal voor naar Groningen. Dat vind ik juist leuk, dan maak ik er een dagje van!”

Voor zo’n monumentaal pand moet je de tijd nemen.