Gewelfschotels terug in Grote Sint Laurenskerk
Restaurator plaatst schotels op 29 meter hoogte
In de Grote Sint Laurenskerk is deze week restaurator Edwin van den Brink druk bezig met het terugplaatsen van de gewelfschotels aan het 29 meter hoge gewelf van de kerk. Dat gebeurt in een speciale hoogwerker die afgelopen vrijdag met veel precisie via de glazen deuren van de kerk naar binnen werd geloodst. Toen vond ook de officiële onthulling plaats in het bijzijn van wethouder Christian Braak. Op dat moment konden de aanwezigen (vanwege corona alleen de direct betrokkenen) de schotels nog van dichtbij bewonderen. Aan het eind van deze week hangen ze, als het goed is, allemaal weer op hun plek. Het laten restaureren van de gewelfschotels was een initiatief van de Stichting Vrienden van de Grote Kerk.
De meer dan vijfhonderd jaar oude gewelfschotels zijn de afgelopen periode gerestaureerd in het atelier van Edwin van den Brink in Nieuwegein. Van den Brink was, samen met Willem Haakma Wagenaar, eerder al betrokken bij de restauratie van het houten tongewelf in het noordelijk transept, het houten tongewelf in de consistoriekamer én het koorgewelf met de schildering Het Laatste Oordeel. (Tekst gaat verder na de foto’s).
Een jaar werk
Van den Brink heeft een jaar gewerkt aan de restauratie: “Grotendeels in mijn eigen atelier in Nieuwegein. Heerlijk rustig was dat. En ik kon er op het fietsje heen! Het was een ontzettend mooie klus, ook omdat we weer helemaal in de geschiedenis gedoken zijn om alle nodige informatie te achterhalen. En natuurlijk vanwege de nieuwe vaardigheden die ik heb aangeleerd. Zo heb ik zelf het houtsnijwerk gedaan voor de benodigde nieuwe stralen gedaan en ook het vergulden heb ik zelf gedaan.
Van den Brink maakte drie nieuwe hogelstralen (ofwel rechte stralen met versieringen in de vorm van blaadjes) en 48 (gebogen) vlamstralen voor de gewelfschotels: “De vlamstralen van de kleine schotels in het koor zijn behouden; die heb ik gerestaureerd. De drie gewelfschotels in het koor beelden trouwens de stedenband uit tussen Alkmaar, Oudewater en Delft. De drie wapens van die steden zie je ook elders in de kerk terug, zoals bijvoorbeeld in de consistorie, op het Schippersbord en op de klok in de viering.”
Bladgoud
De oorspronkelijke vergulding van de stralen was tijdens restauraties in 1886 en 1940 verdwenen of overschilderd met een donkergroene camouflagekleur met postzegelvlakjes bladgoud. Ook zijn toen de gevlamde stralen van de vier schotels in het noordtransept vervangen door lelijke imitaties.
Na het demonteren van de stralen en het herstellen van het hout heb ik de groene aanslagverf verwijderd tot op de gele onderlaag. Van de vier kleine gewelfschotels zijn 24 stralen bijgesneden. Ook is de constructie verbeterd en alle stralen hebben een nieuwe vergulding gekregen met bladgoud.”
Was het restauratiewerk in het atelier een fijne rustige klus, het ophangen van de schotels ter plekke is van een heel andere orde. Van den Brink: “En niet alleen omdat ik hoogtevrees heb. Je bent ook nog eens op grote hoogte bezig met gevaarlijk gereedschap. Dus je moet extra goed uitkijken en je mag natuurlijk niets laten vallen, want alles wat vanaf die hoogte valt, is kapot als het op de grond terecht komt. (Tekst gaat verder na de foto’s).
Bijzondere gewelfschotels
In het filmpje dat Alkmaar Centraal vrijdag de 22e maakte, laat Van den Brink de twee verschillende soorten stralen zien: vlamstralen en hogelstralen (met blaadjes). Bij de schotels uit het koor zijn de blaadjes haaks op de stam gemonteerd en bij de schotels uit het transept zijn ze schuin gemonteerd. In beide gevallen zijn vlam- en hogelstralen afwisselend om de schotel bevestigd.
De afwisseling van rechte en gebogen stralen is overigens gebruikelijk bij gewelfschotels. Wat hier bijzonder is, is dat de rechte stralen versierd zijn met gotische ornamenten in de vorm van bladeren. Die ornamenten worden hogels genoemd, dus vandaar de term hogelstralen. Dat dit verschijnsel niet veel voorkomt, bleek wel uit het onderzoek dat de restauratoren deden: “Alleen aan de houten schotels van het stenen netgewelf van het Onze Lieve Vrouwekoor in de Grote Kerk in Dordrecht heeft mijn collega Willem Haakma Wagenaar vrijwel dezelfde hogels ontdekt.”
In totaal zijn twaalf schotels onderhanden genomen, plus drie schildjes in het koor. Van den Brink: “En dan zijn er nog twee schotels, of eigenlijk tweeënhalf, die op zo’n onhandige plek zitten, dat we er niet bij konden komen om ze te demonteren.”
Slotstuk grootschalige werkzaamheden
De restauratie van de bijzondere gewelfschotels is het slotstuk van de grootschalige werkzaamheden aan de gewelfschilderingen in het koor en het noordtransept. Zoals gepland is hier veel tijd, energie en geld mee gemoeid geweest. Het is het initiatief van de Stichting Vrienden van de Grote Sint Laurenskerk om de inventaris en decoratie van de kerk, en in dit geval het gewelf, weer in ere te herstellen.
In 2009 zijn de eerste schotels succesvol gerestaureerd. Daarbij is kennis en kunde opgedaan, die bij deze tweede fase goed kon worden gebruikt door de restauratoren Edwin van den Brink en Willem Haakma Wagenaar.
Tijdens het officiële moment, afgelopen vrijdag is de grootste imposante schotel uit het vieringgewelf onthuld (zie foto). Deze grootste schotel heeft een doorsnee van 2,5 meter en een afbeelding van het lam gods. Van den Brink: “Bijzonder is dat op de schotel de naam wordt Coningh wordt vermeld. Dit bleek echter een molenaar uit die tijd te zijn geweest en niet de koning in bijbelse zin…”
Nu de schotels voor even van dichtbij bekeken konden worden, was overduidelijk te zien dat ze met uitzonderlijk vakmanschap en ambacht ter hand zijn genomen. De komende dagen is de restaurator, samen met de specialisten van de hoogwerker, nog bezig met het terugplaatsen van de schotels op 29 meter hoogte. In elk geval stralen de prachtig gerestaureerde en vergulde zonnestralen je weer tegemoet. Zodra de kerk weer voor publiek toegankelijk is, zullen ze ongetwijfeld een grote aantrekkingskracht uitoefenen op de bezoekers.
Documentaire in de maak
Het restauratiewerk, inclusief de montage, wordt, net als de eerdere restauratie van de consistorie, vastgelegd op beeld door het bedrijf Revontuli, dat een fotoverslag en een documentaire maakt van deze werkzaamheden. Zij maakten ook de foto’s in de hoogwerker op deze pagina. Deze beelddocumentatie van de restauratie wordt mede mogelijk gemaakt door subsidie van de gemeente Alkmaar.
