Graven in Graft leidt tot verrassende ontdekkingen

Wat twee theelepeltjes grond vertelden

Toen Mariët en Hans Geerlings enkele jaren geleden de oude stolp kochten aan de Raadhuisstraat 57 in Graft, hadden ze nooit kunnen vermoeden dat de grond onder hun toekomstige huis geschiedenis zou schrijven. Nader onderzoek van de archeologische resten van de opgraving van twee jaar geleden, leverde namelijk verrassende informatie op! Zo gleed opeens het allereerste begin van het mooie Graft voorbij aan het oog van de onderzoekers. De natuur, het landgebruik, informatie over handel en relaties en zelfs de veranderingen van het klimaat! Opnieuw blijkt dat het de moeite waard is om historische geschriften, archeologische objecten en natuurwetenschappelijk onderzoek naast elkaar te leggen. Zo weten we nu onder meer dat Graft in de dertiende eeuw nog een aantal droge gebieden had die pas later zijn ondergelopen… Onze gastarcheoloog Kasper van de Berghe doet verslag.

De afgelopen periode hebben we de archeologische vondsten van deze locatie aan de Raadhuisstraat onderworpen aan natuurwetenschappelijk onderzoek en gekoppeld aan historische geschriften. Een aanpak waarbij de resultaten van de individuele onderzoeken elkaar als het ware controleren. Dat heeft de onderzoekers veel meer inzicht gebracht dan we vooraf hadden kunnen vermoeden.
Sinds vorig jaar staat aan de Raadhuisstraat in Graft een geheel nieuw pand. Een pand dat recht doet aan de stolpboerderij die tot voor kort op deze plek stond. Na de sloop van de boerderij vond een archeologische opgraving plaats. In haar beschouwing in de zomereditie van vorig jaar van Erfgoed Magazine Alkmaar, gaf onze stadsarcheologe Nancy al aan veel te verwachten van het nadere onderzoek van de resten.
Geheel terecht, naar nu blijkt. Het onderzoek leverde zelfs meer informatie op dan vooraf gedacht.

Opbouw van het gebied

Bij de opgraving zijn binnen de contouren van de bouwkuip, ofwel de plaats waar de nieuwbouw zou komen, scherven gevonden van keramische voorwerpen. Ook zijn bakstenen fundamenten aangetroffen van de dragende constructie (het vierkant) van de oude stolpboerderij. Op zich dingen waarvan we vooraf al verwachten dat we ze tegen zouden komen, dus niet echt heel vernieuwende informatie. Maar tussen de funderingsblokken van het ‘vierkant’, kregen we de gelegenheid om onderzoek te doen naar de opbouw van het gebied. De gelaagdheid die we daar aantroffen leverde de nodige vragen op waarop natuurwetenschappelijk onderzoek een mogelijk antwoord bood.
We hebben monsters genomen van twee van de aangetroffen lagen. Daarbij moet je je voorstellen dat we enkele theelepeltjes van de grondmassa nemen, die vervolgens op allerlei manieren onderzocht worden. De eerste grondlaag bestond uit organisch materiaal waarvan we vermoedden dat het mest was. De andere laag was een zandlaag die daar direct boven zat. We verwachten dus dat we te maken hadden met restanten van de stalinrichting van de stolpboerderij uit de zeventiende eeuw. En we hoopten dat analyse zou uitwijzen welke dieren er gehouden werden en wat ze gegeten zouden hebben.

Gras in plaats van mest

Verrassend genoeg leverde de analyse geheel andere resultaten op! Waarbij de meest belangrijke ontdekking was dat de zogenaamde mestlaag helemaal niet uit mest bestond. De voor mest typerende schimmels ontbraken namelijk in het geheel. De betreffende laag bleek een pakket grassen te zijn, afkomstig van natte en droge weiden. En de aanwezigheid van specifieke celdelen die intact met elkaar verbonden waren, wees uit dat de grassen in de vroege zomer geoogst moesten zijn. Ook de datering was opmerkelijk. De grassen bleken namelijk afkomstig uit de dertiende eeuw! Daarmee blijken dit niet alleen oudste aangetroffen lagen van Graft te zijn, het feit dat we grassen aantroffen van droge weiden bewijst ook nog eens dat er in de dertiende eeuw rond Graft nog droge gebieden waren van enige omvang. Klimaatverandering en bodemdaling in de loop der eeuwen hebben pas later het gebied doen veranderen in een kletsnat gebied.
Vervolgens is ook de zandlaag onderzocht die was aangetroffen boven het pakket grassen. En ook hier gaven de aanwezige schimmels en minuscule plantenresten de nodige inzichten in het menselijk handelen in het verleden. We dachten aanvankelijk dat de zandlaag was aangebracht om de oude mest af te dekken en zo eventuele stankoverlast tegen te gaan. Maar nu duidelijk was dat de onderliggende laag geen mest was, was het precieze doel van de zandlaag onduidelijk.

Zand uit Akersloot?

We nemen nu aan dat de zandlaag is opgebracht ter nivellering van het terrein, bijvoorbeeld voor een grotere herinrichting of verbouwing. Het zand moet daarbij wel van elders zijn aangevoerd. Graft is immers gelegen te midden van veengebied met veendiktes van wel 20 meter! Vandaar dat in de ruime omgeving destijds geen zand aan het oppervlak beschikbaar was.
Het blijkt dan ook dat het aanwezige zand gewonnen moet zijn uit een meeroever aan de rand van weidegronden met riet en bos. Een bos dat moet hebben bestaan uit overwegend elzen en waarschijnlijk met begroeiing van de nattere gebieden. Met eiken en dennen en met zoute moerassen in de directe nabijheid. Daarbij kun je denken aan plaatsen als Akersloot en Uitgeest, gelegen op de grens tussen de landinwaartse rand van het strandwallen-duingebied en het toen nog aanwezige merengebied. Dat is de waarschijnlijke bron van het zand dat destijds op het erf in Graft gebruikt is.

Familierelaties

Naar de reden waarom dat zand nou juist daar gehaald werd, moeten we nog gissen. Kon je daar per boot makkelijk komen? Was het stuk grond in bezit van de bewoner of eigenaar van het betreffende perceel in Graft? Wellicht hadden ze er familie wonen? Exact is het niet te bewijzen, maar de wetenschap dat het veengebied is gekoloniseerd vanaf de strandwallen, en dat Graft een van die kolonies was, maakt het niet onlogisch om dit aan te nemen.

Vervolg

We zijn nog bezig met het verwerken de allerlaatste analyses. Daarna worden de resultaten van de individuele deelonderzoeken samen gebracht in een definitief rapport. Wel is al duidelijk dat gedetailleerd natuurwetenschappelijk onderzoek van grondlagen een grote meerwaarde vormt, aanvullend op traditioneel archeologisch onderzoek. Zo hebben twee theelepeltjes grond een bijzondere inkijk gegeven in wat zich in het verleden heeft afgespeeld op Raadhuisstraat 57 te Graft. Veel breder en scherper dan we ooit hadden kunnen verwachten.
Wordt weer vervolgd…

Tekst: Kasper van den Berghe (FindX) in opdracht van team Erfgoed Alkmaar