Opgraving aan de Nijenburgh in Oudorp

De opgraving aan de Nijenburgh in Oudorp is inmiddels afgerond en onze archeologen kijken terug op een succesvol onderzoek. Ze vonden sporen van menselijke activiteit in de prehistorie en de middeleeuwen en brachten indrukwekkende bodemprofielen in kaart. Voor het archeologenhart is het jammer dat de opgraving klaar is. Maar het leuke is dat het onderzoek doorgaat en dat we nog veel meer zullen ontdekken over deze plek.

Het veldonderzoek van de afgelopen weken vond plaats op de flank van de strandwal aan de Nijenburgh in Oudorp. Onze archeologen konden er terecht omdat de grond open moest voor de bouw van een ondergrondse waterberging. Dankzij het archeologisch onderzoek konden we de geschiedenis van het landschap in kaart brengen. Dat gebeurde aan de hand van een reeks profielen in de bodem. En de verwachtingen van onze archeologen om hier zeer oude sporen aan te treffen van bewoning, kwamen uit.

Vondst op vrijdag

Hieronder lees je globaal het verhaal tot nu toe. Met alvast een stukje geschiedenis erbij. Guus besteedde twee keer aandacht aan de opgraving in zijn wekelijkse rubriek ‘Vondst op vrijdag’. Zo belichtte hij een pijpaarden tabakspijp die naar boven kwam bij de opgraving en die misschien wel van één van de bewoners van de Vuijk was, de boerderij die in de zestiende eeuw op deze plek stond (zie verderop in dit artikel). En in een andere aflevering gaat hij nader in op het fenomeen strandwallen en nollen of lage duintjes en het ontstaan van het landschap.

De strandwal op de hoogtekaart

Het opgravingsgebied lag op de kruising van de Nijenburgh en de Herenweg in Oudorp, gemeente Alkmaar. De plek ligt aan de noordkant van de historische kern van Oudorp op een hoger deel in het landschap. De ondergrondse waterberging die hier komt, krijgt grofweg een L-vorm. In totaal moest daarvoor een oppervlakte van circa 2900 vierkante meter ontgraven worden. In de ondergrond van dit bouwterrein, ligt de strandwal van Oudorp, die te zien is op de actuele Hoogtekaart Nederland (AHN.nl) . Hoger gelegen delen hebben op de afbeelding een oranjerode kleur (zie ook de afbeelding hieronder). De hogere ligging maakte deze wallen destijds tot een geschikte plek om te wonen.

(Tekst gaat verder onder de foto’s. Klik op de foto voor het bijschrift)

Een nieuwe wereld van greppels, spitsporen en profielen

“Na zo’n bijna 24 jaar uitsluitend stadskernonderzoek, is dit voor mij een totaal nieuw fenomeen,” vertelt Nancy over de opgraving in Oudorp. “Geen vertrouwde materie zoals bakstenen funderingen, putten of kelders maar greppels, spitsporen en profielen!
Het is een geweldige wereld die voor mij opengaat, dankzij de uitleg van mijn nieuwe collega’s en de specialisten op dit gebied. In plaats van blij te worden van een beerput word ik ineens blij van het opschaven van een vlak. Dat is in de stedelijke context nagenoeg onmogelijk vanwege al het puin. En dan door het schaven spitsporen of hoefafdrukken tegenkomen. Of greppels in het veen, die gevuld zijn met middeleeuwse overstromingsklei…”

Landschapsgeschiedenis in putwand

Wat voor de gemiddelde toekijker gewoon een wand is van grond in verschillende kleuren, is voor de archeologen een schat aan informatie. Nancy: “Een hele landschapsgeschiedenis ontvouwt zich in die putwand. De verschillende lagen die zoveel vertellen over twee- tot drieduizend jaar geschiedenis. De lagen die laten zien dat de mens hier actief was en hoe. Maar ook de lagen die verklappen hoe het er daar heeft uitgezien. Dat er een duintje naast de strandwal lag, met een natte plek ertussen, gevuld met veenlagen en stuifzandbandjes.”

“Dat soort plekken zie ik bijna wekelijks als ik wandel in het duin. Soms nat in de winter en in de zomer droog. Landschapsvorming terwijl je erbij staat. Ineens krijgt dat meer context en krijgt dit stukje Oudorp er voor mij een dimensie bij. Maar er is voor mij in mijn werk ook ineens een dimensie bijgekomen. En dat is de magie van opgraven op een strandwal!”

Het negatief van de boerderij

Nancy vervolgt: “De sporen uit de middeleeuwen en de prehistorie bestaan dus niet uit baksteenresten maar meer uit verkleuringen in de grond. Als je een boerderij gaat bouwen op de strandwal, bestaat de ondergrond uit strandzand en daar worden palen ingegraven voor de staanders. Op een gegeven moment moeten ze de boerderij weer afbreken. En meestal bouwen ze dan al een andere dichtbij. Dan trekken ze de palen eruit, want alles wordt altijd hergebruikt. En dan wordt de kuil opgevuld met aarde die vaak een stuk donkerder van kleur is. Als je er dan duizend jaar later met de graafmachine overheen gaat, zie je strandzand met vlekken waar de staanders gestaan hebben. Datzelfde gebeurde met greppels, waterputten, enzovoort. Zo zie je dus eigenlijk het negatief van de boerderij.”

Monsters voor verder onderzoek

“Ik liep gewoon te stuiteren van ons prachtige uiteindelijk 40 meter lange profiel,” juicht Nancy. “Van de pollenbakken die we hebben geslagen en de monsters die we hebben genomen. Ik ben natuurlijk heel benieuwd naar alle informatie die we daaruit gaan halen!”

Er zijn veel monsters genomen voor allerlei soorten onderzoek. Van bijvoorbeeld macroresten als zaden, pitten, noten en kleine beestjes die die je kunt herkennen zonder microscoop. Voor pollenanalyse en voor allerlei soorten onderzoek met de meest ingewikkelde termen. Zoals diatomeeënonderzoek, AMS-C14 onderzoek en OSL. En niet te vergeten, nog wat reservemonsters voor andere analyses. Nancy: “Het is echt ontzettend waardevol om in een situatie als deze de specialisten in het veld uit te nodigen om langs te komen en mee te denken.”

3D-modellen van de profielen

Ook Ruben kwam langs tijdens de opgraving, om de indrukwekkende profielen behalve via foto’s, ook vast te leggen in 3D-modellen. Ruben is na zijn stage bij de vakgroep gebleven als parttime werkstudent in de functie van specialist digitaal erfgoed.
Op sketchfab zie je het oost-westprofiel waarop je kunt zien dat de lagen weer omhooglopen in het terrein richting een duintje en lopen dan weer af richting het oosten. Het 3D-model toont de profielen en kan vrij bekeken worden in VR of AR.

Pollenbakken

Op de foto’s hieronder zie je dat Niels en onze vrijwilliger Kees zogenoemde pollenbakken in de aarde slaan. Een pollenbak is een lange metalen bak waarin je een een deel van het profiel kunt meenemen, met behoud van de verschillende lagen. De inhoud van de bakken worden vervolgens door specialisten onderzocht. En zoals het woord pollenbak al aangeeft, zullen onder meer pollen die hierin gevonden worden, meer informatie geven die bijdraagt aan het verhaal van deze plek.

(Tekst gaat verder onder de foto’s. Klik op de foto voor het bijschrift)

Boerderij ‘de Fuyck’

Zoals we al aangaven, vond de opgraving plaats op de oostelijke flank van de strandwal die vermoedelijk gevormd werd rond 2750 voor Christus. De strandwal loopt van Uitgeest in het zuiden langs Akersloot naar Oudorp en eindigt in het noorden bij Sint Pancras. De relatief hooggelegen strandwal was kort na de vorming al geschikt om op te wonen. Ook ten noorden van het huidige bouwterrein is een prehistorische vindplaats aangetroffen op de strandwal. Dat was in 2009 in Sint Pancras en daar zijn ook sporen vastgelegd. Zowel uit het laat-neolithicum (tot 2000 voor Christus) als uit de bronstijd en de ijzertijd. Direct ten zuiden van het huidige bouwterrein in Oudorp is in 2009 en 2010 ook een archeologische opgraving gedaan. Hier troffen de archeologen sporen aan uit de prehistorie (bronstijd), de vroege- en late middeleeuwen en uit de nieuwe tijd. De diepste archeologische sporen zijn gevonden op circa 1,60m onder NAP (normaal Amsterdams Peil). Het maaiveld heeft hier een hoogte van circa 0 tot 0,2 m onder NAP.

Geen bebouwing te zien

Op historisch kaartmateriaal is geen bebouwing te zien op deze plek. Ook op de kadastrale minuut uit het begin van de negentiende eeuw is het onderzoeksterrein onbebouwd. Wel zie je hier direct aangrenzend aan de zuidzijde van het plangebied een boerderij met de naam de Vuik. Op kaartmateriaal uit 1900, dat teruggaat tot de zestiende eeuw, blijkt dat de boerderij hier misschien toen al stond. Je ziet de boerderij rechts in het midden met de aanduiding ‘de Fuyck’. 

(Tekst gaat verder onder de foto’s. Klik op de foto om het bijschrift te lezen)

Op oude prenten van het beleg van Alkmaar (1573) is Oudorp ook te zien als plaats waar de Spanjaarden hun kampement hadden. Ook boerderij de Vuyk is afgebeeld. Op de afbeelding hierboven staan ook tentjes binnen het onderzoeksgebied. En dat betekende voor onze archeologen dat ze rekening moesten houden met aardewerk of metaalvondsten uit die tijd. Vandaar dat bij de aanleg van het onderzoeksterrein meteen goed gezocht is met de metaaldetector.

De oorspronkelijke plek van de boerderij

In de negentiende eeuw lag de boerderij precies in het verlengde van de Munnikenweg. De monumentale weg met oude kasseien die van Oudorp richting stad slingert. Maar de zestiende-eeuwse afbeeldingen laten de boerderij soms ook net iets ten noorden van die weg zien. En dat maakt dat hij in die tijd wellicht binnen ons opgravingsgebied gestaan heeft (lees ook de rubriek ‘Vondst op vrijdag’ van 19 september). Vóór de opgraving is er een booronderzoek geweest om de bodemopbouw te beoordelen (zie ook verderop). En in de zuidoosthoek van het terrein werd baksteenpuin opgeboord. Het terrein waar het onderzoek was, grenst aan de Herenweg. Dat is een eeuwenoude verbindingsweg over de strandwal. En het is niet ondenkbaar dat er in de middeleeuwen hier en daar verspreid rond deze weg gewoond werd.

Booronderzoek

Het booronderzoek gaf wel alvast wat informatie over de bodemopbouw. Als er destijds gewoond is, zal dat op de top van de strandwal zijn geweest. Mogelijk direct onder de huidige bouwvoor (dat is de verstoorde bovengrond). Het verkennend booronderzoek toonde aan dat de bouwvoor hier circa 60 centimeter diep is. Bij archeologisch onderzoek op de strandwal, aan de zuidzijde van Oudorp, ook in 2009, zagen we een gelaagd landschap. Met opeenvolgend prehistorische lagen, niveaus uit de vroege– en late middeleeuwen en ten slotte een laag uit de nieuwe tijd. De lagen worden hier gescheiden door laagjes stuifzand maar ze kunnen in principe ook direct op elkaar voorkomen. Bij dat onderzoek bleek het diepste vlak op 1,48 tot 159 m onder NAP te liggen. De hoogste sporen lagen op 0,56 m onder NAP. 

Bij het verkennende booronderzoek zijn veraarde veenlagen ontdekt. Dat zijn veenlagen die aan de lucht blootgesteld zijn geweest en waarop dus is gewoond. Dat betekende dat er een oud oppervlak was waarbij de kans groot was om er archeologische resten aan te treffen. Deze veenlagen liggen op het hoogste niveau al op 1,05 m onder het huidige maaiveld. Het diepste niveau waarop ze de veenlagen tegenkwamen, was op 1,35 onder het maaiveld. Dat zijn belangrijke aanwijzingen voor de archeologen om de dieptes te bepalen van de verschillende vlakken die ze tijdens de opgraving lieten maken met de graafmachine. En, zoals verwacht, troffen ze op het hoogste niveau enkele resten aan in de vorm van aardewerk uit de elfde en twaalfde eeuw.

(Tekst gaat verder onder de foto’s. Klik op de foto voor het bijschrift)

De opgraving zelf begon met een aantal sleuven, steeds 6 meter breed en 6 meter ertussen. Op die manier konden de archeologen voorspellen of er in de tussenliggende ruimte nog sporen lagen van bewoning. Als ze in de ene sleuf sporen van een boerderij zouden vinden die de sleuf uitgaan, zouden ze de tussenliggende ruimte ook opgraven. Dat laatste is uiteindelijk niet gebeurd, omdat er onvoldoende aanwijzingen zijn gevonden voor de aanwezigheid van de boerderij op deze plek.
Deze opgraving is vooral heel belangrijk geweest om meer te weten te komen over de vorming van het landschap. En wat de mens in dat landschap zoal deed en kón doen. En daarover zullen we hopelijk nog veel meer leren als de resultaten van het laboratoriumonderzoek bekend zijn.

Met dank aan Otto van der Wal van Stadswerk072, Gebr. van der Veekens BV en Jimmink Kolhorn B.V. voor de samenwerking!

Lees meer over boerderij de Vuyk in het artikel van de Kroniek van Oudorp. (Dit is een pdf bestand)