Terug naar het overzicht

Expositie ‘Omringd door kastelen’ in Kasteel Radboud

“We willen de verdwenen kastelen weer tot leven wekken”

In Kasteel Radboud in Medemblik is vanaf deze maand gedurende drie jaar de tentoonstelling ‘Omringd door kastelen’ te zien. Marius Bruijn maakte speciaal voor deze tentoonstelling panorama’s van onder meer de Middelburg en de Nieuwburg. Deze verdwenen kastelen in Oudorp wekt hij als het ware tot leven op basis van alle kennis die tot nu toe door onderzoek naar boven is gekomen: “Zoals stadsarcheologe Nancy de Jong al een tijdje roept: we moeten onze definitie bijstellen van wat nu precies een kasteel is.”

“Als het gaat om kastelen verwijzen mensen bijna altijd naar hun vakanties in Engeland en Frankrijk. Want dáár heb je kastelen! Dat hebben we niet in Nederland, zeggen ze dan. En enerzijds hebben ze gelijk, want zo groot als daar heb je ze in Nederland inderdaad niet. Toch ontstaat zo onterecht het beeld dat Nederland niet zo’n kastelenland was. Of er wordt gedacht dat we alleen kleine kastelen hadden, want als er dan ergens een ruïne staat, is die vaak niet zo groot. Nou, dát beeld is dus nu binnen de kastelenwereld radicaal aan het veranderen!”

(Tekst gaat verder onder de foto’s)

Erfgoed en theater

Marius Bruijn maakt onder meer tentoonstellingen en audiovisuele projecten voor musea en erfgoedinstellingen. Daarnaast maakt hij als theatermaker voorstellingen met ook vaak een historisch onderwerp. Zoals bijvoorbeeld theater op een erfgoedlocatie om een historische plek tot leven te wekken: “Ik heb gewoon een fascinatie voor geschiedenis. Ik heb theoretische museologie gestudeerd en daarna de toneelacademie gedaan. En die twee dingen heb ik aardig kunnen combineren.”

“Kastelen bezoeken vind ik erg interessant. Om  te kijken hoe het kasteel geconserveerd is, maar ook om te zien hoe één en ander wordt gepresenteerd naar het publiek. Daar kun je namelijk heel veel verschillende dingen mee doen. Tijdens mijn studie deed ik al onderzoek naar de verbeelding van kasteelinterieurs en de musealisering van kastelen.”

(Tekst gaat verder onder de foto’s)

Middeleeuwen

“Dit project voor de expositie in Kasteel Radboud is ook weer zo’n vorm. Een manier om het verhaal te presenteren aan publiek. Kijk, kastelen zijn natuurlijk zeer tot de verbeelding sprekende objecten. Maar ze hebben geen praktische functie meer, het gaat over een tijd die niet meer bestaat. De middeleeuwen is sowieso al een soort mythische tijd die we alleen maar kennen uit sprookjesboeken.”

“Van de zeventiende of de zogenaamde gouden eeuw weten mensen vaak nog wel wat. Maar het vage gebied dat daarvoor zit, die middeleeuwen, daar weten we eigenlijk weinig van. We vormen ons een romantisch beeld, mede door de dramatische ruïnes in het land, de restanten van die tijd. En in tegenstelling tot wat vaak gedacht wordt, waren er ook in Nederland vroeger best veel kastelen. In West-Friesland, maar ook in de rest van Noord-Holland, zijn er de laatste jaren veel resten gevonden, of in elk geval aanwijzingen voor de vroegere aanwezigheid van kastelen. Voor een groot deel dankzij het promotieonderzoek van Nancy de Jong en haar onderzoekspartner Rob Gruben.”

Veel groter dan gedacht

“Wat onder meer blijkt, is dat de kastelen in Nederland en dus ook in Noord-Holland in feite veel groter waren dan we altijd aannamen. Daar is Nancy ook veel mee bezig geweest aan de hand van haar ontdekkingen in Alkmaar en Heemskerk.

Dat algemene beeld over kastelen in Nederland is dus behoorlijk aan het kantelen. De echte experts wisten al een tijdje dat het anders zat dan altijd werd gedacht, maar die wetenschap sijpelt nu langzaam door naar het publiek. Ook omdat steeds meer wetenschappelijke publicaties worden omgezet naar publicaties die toegankelijk zijn voor iedereen. En dat laatste is dus waar wij nu mee bezig zijn. Heel erg leuk, want op deze manier kunnen we mensen een nieuw en ook wat uitgebreider beeld laten zien van Nederlandse kastelen. Want daar moeten we dus op een andere manier naar gaan kijken.”

Definitie van kasteel

“Waar het mee te maken heeft, en dat is iets wat Nancy de Jong al een tijdje roept, is de vraag wat jouw definitie is van een kasteel. Als je kijkt naar archeologische opgravingen op de kasteelterreinen in Alkmaar, dan zijn daar fundamenten gevonden van muren. En een ommuurd terrein is een kenmerk van een kasteel. En als je daar omheen dan verder geen muren meer vindt, dan zeg je aha, dan is dit het dus geweest. Op zich geen gekke gedachtegang, want je vind verder niet zoveel in de grond terug. Dus dan denk je: niet zo’n groot kasteel dit. Maar één ridder zou er wel kunnen wonen…”

“Maar als je vervolgens in de geschreven bronnen leest wat er allemaal gebeurde op dat kasteel, dan denk je: jongens, dat past allemaal niet in dat vierkante hokje. Dat terrein moet groter zijn geweest. Het kunnen bijvoorbeeld allemaal houten gebouwen zijn geweest op aparte terreinen. Weliswaar zonder muur er omheen, maar wel beschermd door grachten of houten wallen.”

(Tekst gaat verder onder de foto’s)

Grachten

“Uit onderzoek van Nancy blijkt ook dat er verschillende grachten waren bij de kasteelterreinen in Oudorp, wat betekent dat er zeker extra terreinen zijn geweest. Dan kan het dus heel goed een kasteel zijn geweest maar dan in de vorm van een aantal terreinen met utiliteitsgebouwen met allerlei verschillende extra functies. Alle functies dus die een kasteel had in die tijd. Als je zo’n zelfde kasteel in Frankrijk of Engeland hebt, zou er zeker ook een joekel van een muur omheen zijn gezet. Simpelweg omdat je daar meer stenen voorhanden had. Die haalde je gewoon uit de grond waar je op stond”

“Maar als je, zoals hier in dit deel van Noord-Holland, leefde in een zompig moerasland, waar stenen allemaal met de hand gebakken moeten worden, dan kun je zeggen: Waarom zou ik een muur bouwen als ik de vijand ook op afstand kan houden met een gracht en een aarden wal? Tja, dat levert dus niet die romantische ruïne op van grote afgebrokkelde muren. Het laat slechts lichte glooiingen na in het landschap. Maar daarom was het nog wel een kasteel…”

Reconstructie op papier

“Voor de mensen die zich hiermee bezig houden, is het heel leuk om een reconstructie te maken. En dat doen we in dit geval op papier. We gaan de Alkmaarse kastelen tot leven wekken in de tentoonstelling in Kasteel Radboud. Dat was de wens van Paulette Kooijman (conservator van Kasteel Radboud, red.). Zij wilde heel graag de verdwenen kastelen van Noord-Holland op een levendige manier presenteren.

Dan kun je natuurlijk digitale hologrammen maken. Maar het kan ook op een manier die net zo leuk is, maar een stuk betaalbaarder. We hebben gekozen voor een relatief eenvoudige maar wat mij betreft zeer effectieve methode, en dat is het klassieke panorama. Het is dus geen 3D, dat is juist de grap. Denk meer aan Panorama Mesdag in Den Haag maar dan kleiner. Het ronde schilderij dus, dat om je heen gaat. Een negentiende-eeuws principe en heel populair in die tijd. Een optische illusie, omdat het toch zodanig in perspectief geschilderd was, dat je het gevoel had dat je er echt was. Ik ben eigenlijk best wel een fan van dat soort low tech illusies.

En dat doen we dus niet alleen met de Middelburg en de Nieuwburg in Alkmaar maar ook met de Nuwendoorn bij Krabbendam. En natuurlijk kasteel Radboud zelf, het enige kasteel dat er nog staat. Maar ook dat gebouw is maar een fractie van wat er ooit geweest is op die plek. Dus ook Radboud willen we laten zien in zijn meest volledige vorm.” (Tekst gaat verder onder de foto’s)

Veel Alkmaarders zouden het liefst die kastelen in Oudorp herbouwd zien worden…

“Ja, er was zo’n 15 jaar geleden een groep enthousiastelingen bezig om te kijken of dat mogelijk was. Er zijn toen ook digitale reconstructies gemaakt. De grap is dat die plaatjes door recente onderzoeken inmiddels allang weer achterhaald zijn. Dus, stel dat ze dat toen gedaan hadden, dan weten we inmiddels dat het niet had geklopt met de werkelijkheid. Al kun je ook zeggen dat dat misschien niet zo erg is, want je doet het immers voor de beleving.

Maar als je het bekijkt vanuit een wetenschappelijk en museaal oogpunt, dan wil je de mensen natuurlijk wel een gefundeerd beeld meegeven. En als in de loop van de tijd de inzichten veranderen, kun je wel een nieuwe tentoonstelling of een nieuw boek maken, maar je gaat niet opnieuw iets herbouwen.”

Wat zal er in de panorama’s van de Alkmaars kastelen opvallen of anders zijn dan mensen verwachten?

“Er zijn twee dingen die meteen zullen opvallen. Ten eerste is dat hoe de kastelen liggen in het landschap. Dat zag er toen heel anders uit. Simpelweg omdat er meer water was. Je had het Vroonermeer en het Zwijnsmeer en de Middelburg lag aan de oever van het Zwijnsmeer. Het kasteel had een eigen haven en die was ook echt belangrijk. In het panorama van de Middelburg, bezie je het kasteel dan ook vanaf het Zwijnsmeer, alsof je met de boot komt aanvaren. Het eerste wat je ziet, is dus ook de haven. Je komt echt op het kasteel af alsof het een dorp is. Het ziet eruit als een soort havendorp, maar dát was dus het kasteel. Wat ik net al zei over die definitie: Als een kasteel voor jou een groot stenen gebouw is met ronde torens, dan komt dat dus niet overeen. Maar het gaat om de functies die een kasteel had en dan kun je zeggen: dit terrein had al die functies.”

“Als je dan zo’n tekening gaat maken voor zo’n panaroma, dan heb je nog steeds dingen die je niet weet. Ik krijg informatie van Nancy en van haar collega’s, maar het is natuurlijk nooit 100%. Er is wat dat betreft nog veel ruimte voor artistieke vrijheid. Dat is aan de ene kant positief, maar het brengt ook een grote verantwoordelijkheid met zich mee. Het is iets wat je niet zomaar even kunt invullen. Hier gaat een hele gedachtegang en strategie achter schuil.

En dan kom je voor interessante keuzes te staan. Er is dus veel nieuwe informatie boven water gekomen de afgelopen jaren, maar nog steeds weet je heel veel niet. In een wetenschappelijke publicatie kun je dat gewoon benoemen. Dan zeg je: dit weten we niet, dit is de onzekerheidsfactor, enzovoort. Of: er moet een boerderij geweest zijn, waarschijnlijk ten westen van de hoofdburcht, of zoiets. Maar als je dan een constructie maakt, komen de vragen. Waarschijnlijk ten westen, maar waar dan en hoe groot? En was het één  gebouw of waren er meer? Je moet iets laten zien aan het publiek. En de keuze die je maakt, moet gefundeerd zijn, die moet in principe kunnen kloppen. Het gaat erom dat de mensen straks een plaatje zien dat een beeld oproept, een verhaal vertelt. En dan kies je bij een reconstructie vaak voor datgene dat het verhaal het beste weergeeft.”

Wat is dan het verhaal dat je wilt vertellen?

“Dat verhaal sluit aan bij die vraag wat de definitie en de functie is van een kasteel. De graaf van Holland, Floris V, had in Alkmaar destijds drie kastelen op een rij. De Middelburg, de Nieuwburg en de Torenburg. En zeker de Middelburg en de Nieuwburg stonden vlakbij elkaar. De theorie daarover is nu dat ze allebei een eigen functie hadden, die elkaar aanvulden. Waarmee het bijna als één groot terrein fungeerde. Zo laten we in de tentoonstelling de Middelburg meer zien als distributiecentrum en de Nieuwburg meer als militair centrum. Vandaar ook die aandacht voor de haven bij de Middelburg, omdat die het verhaal van het distributiecentrum vertelt. Verder zijn er opslagschuren en voorraadschuren. Wat je later een pakhuis zou noemen. Het kasteeleiland waar de hoofdburcht lag, is nu een archeologisch monument, maar op de omgeving staat nu een woonwijk. De plek waar wij nu de haven geprojecteerd hebben, is een deel van die wijk. Er is nooit iets van die haven teruggevonden. Dus hoe de haven eruit ziet in het panorama, is mijn interpretatie, op basis van andere archeologische plekken waar wel havens zijn gevonden.”

Militair

“Bij het panorama van de Nieuwburg ligt de nadruk dus meer op het militaire aspect. Heel interessant is hier dat er ook nieuw onderzoek is gedaan naar de grafelijke rekeningen. Heel belangrijke bronnen, ook voor mij! Ik ga dan op zoek naar details die de tekening levendig kunnen maken. Wat ik hier bijvoorbeeld heel interessant vond, waren de wapens die werden benoemd. Je komt lijsten tegen van wapens die ze daar hadden. Kleine wapens, maar ook grote aanvalsmachines met vrij onbekende namen als Springaan en Oestal. Dat zijn een soort kruisbogen, maar dan als een enorme katapult, zo groot als een paard. Een soort knoeperds van kruisbogen op de muren en op de torens. In de tijd van voor de kanonnen, hoorden die dus bij het geschut. Dat zijn fascinerende details. Het grappige was dat ik pas bij een kasteel in Wales een reconstructie tegenkwam van zo’n oestal op het kasteelterrein. Daar zijn ze er veel meer mee bezig. Maar in Nederland kom je ze niet tegen in de musea en op tentoonstellingen over kastelen. terwijl ze er dus wel geweest moeten zijn.”

Lees ook het interview met Paulette Kooijman, conservator van Kasteel Radboud

Judith Flapper